BIO

Urodzony 29 lipca 1926 we Lwowie; syn Tadeusza Bocheńskiego, poety, tłumacza, filologa klasycznego, i Marii z Jankowskich. W dzieciństwie mieszkał kolejno w Lublinie, Krakowie (od 1931), Zakopanem (od 1937). W czasie okupacji niemieckiej przebywał od 1943 w Chełmie, gdzie pracował w firmie „Złoty rój”. Debiutował we wrześniu 1944 wierszem Polska bezgraniczna opublikowanym w tygodniku „Odrodzenie” (nr 1). Wówczas zaczął także ogłaszać przekłady z literatury greckiej, a później łacińskiej i niemieckiej. W 1945 przeniósł się do Lublina, gdzie zdał jako ekstern maturę i rozpoczął studia polonistyczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Jednocześnie był redaktorem „Przewodnika Świetlicowego” przekształconego następnie w dwutygodnik „Światło” (wychodził do 1947). W 1947 zamieszkał w Warszawie i pracował w redakcji dwutygodnika „Pokolenie”. W tymże roku został członkiem Polskiej Partii Robotniczej (później Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, PZPR). W 1948-49 pracował w dziale kulturalnym pisma „Pokolenie” wydawanego przez Związek Młodzieży Polskiej oraz w redakcji „Trybuny Wolności”. Pierwszy utwór prozą – nowelę Ogród – ogłosił w 1948 w „Kuźnicy” (nr 1/2, 3). W 1949/50 studiował przez rok na wydziale dramaturgicznym Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie. Od 1950 był członkiem Związku Literatów Polskich (ZLP), pełnił okresowo funkcję jednego z sekretarzy Zarządu Głównego. W 1950-54 współpracował z „Nową Kulturą”, publikując artykuły i recenzje. Pisał także teksty piosenek masowych. W celu obserwacji środowiskowej, spędził na przełomie 1950/51 dłuższy czas na wsi. W 1951 zawarł związek małżeński z Hanną Piekarską, dziennikarką. Wyjeżdżał kilkakrotnie do Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz w 1954 do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, ogłaszał następnie reportaże ze swoich podróży. W 1952-58 był członkiem redakcji „Przeglądu Kulturalnego”, a od 1960 nadal jego stałym współpracownikiem, jako recenzent i autor reportaży. Od 1955 należał do Polskiego PEN Clubu. W 1957 odbył kilkumiesięczną podróż po Afryce, odwiedzając Egipt, Sudan, Etiopię, Nigerię i Ghanę; wrażenia pt. Na przełaj przez Afrykę drukował w „Trybunie Ludu” (1957 od nr 157). W 1959 współpracował przez pewien czas jako felietonista z „Życiem Warszawy”. W latach sześćdziesiątych zajmował się pisaniem tekstów do muzyki rozrywkowej (pod pseudonimem Adam Hosper). W 1965 wyjeżdżał do Republiki Federalnej Niemiec, Francji i Włoch. W 1966 po proteście przeciw wydaleniu z partii Leszka Kołakowskiego, został usunięty z PZPR. W 1970 i 1973/74 przebywał dłuższy czas we Włoszech, a w 1972/73 na stypendium literackim w Berlinie Zachodnim w ramach programu Artyści w Berlinie . W styczniu 1976 należał do sygnatariuszy Memoriału 101 , wyrażającego protest przeciw projektowanym zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej; podpisał także oświadczenie w obronie represjonowanych uczestników strajków w Ursusie i Radomiu. Od tego czasu był objęty cenzuralnym zakazem druku. W 1977 należał do współzałożycieli wydawanego poza cenzurą pisma „Zapis” i był do 1981 członkiem jego redakcji. Od 1978 działał także w nielegalnym Towarzystwie Kursów Naukowych. W grudniu 1980 został wybrany do Zarządu Głównego ZLP, a w 1981 przewodniczącym komisji rewizyjnej Polskiego PEN Clubu. Po paroletniej przerwie spowodowanej odmowami wydania paszportu, odbył w 1981 kilka podróży (do Berlina Zachodniego, Szwecji, Anglii). 13 grudnia 1981 został internowany (wkrótce zwolniony z powodu złego stanu zdrowia). Nieliczne publikacje zamieszczał w następnym okresie w wychodzących poza cenzurą „Tygodniku Mazowsze” i „Kulturze Niezależnej” (pod pseudonimem Teodor Ursyn) oraz w „Nowym Zapisie” (anonimowo; był także członkiem redakcji). W 1985 otrzymał przyznawaną przez środowisko opozycji nagrodę im. A. Kijowskiego za twórczość eseistyczną. W 1987-90 wchodził w skład Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” Lechu Wałęsie. Po wznowieniu działalności Polskiego PEN Clubu w 1988 został powtórnie wybrany przewodniczącym komisji rewizyjnej, w 1991 wiceprezesem, a w 1997-99 pełnił funkcję prezesa. W tymże roku uczestniczył w międzynarodowym spotkaniu Sen o Europie w Berlinie Zachodnim oraz był członkiem jury niezależnej nagrody literackiej im. B. Sadowskiej. W 1989 został członkiem Komitetu Założycielskiego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (SPP), w 1989/90 był członkiem Zarządu Głównego SPP. Od 1989 publikował artykuły publicystyczne i literackie w „Gazecie Wyborczej”. W 2003-06 był członkiem Rady Języka Polskiego przy prezydium PAN. W 2005 otrzymał nagrodę Ministra Kultury, w 2006 nagrodę im. J. Parandowskiego przyznawaną przez Polski PEN Club. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim (1954) oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1997). Mieszka w Warszawie.

Twórczość

1. Fiołki przynoszą nieszczęście. Opowiadania. [Warszawa:] Czytelnik 1949, 139 s.

Zawartość

Pióro, którym piszę; Cudze okna są białe; Zazdrość; Miałem szczęście; Pogrzeb; Dolina Białego Jeziora; Przyjaźń; Róża; Wierna żona; Fiołki przynoszą nieszczęście; Zwycięski Jan Trzeci.

2. Die polnische Literatur im Kampf um den Fortschritt. [Odczyt]. Berlin: Verlag Blick nach Polen 1951, 31 s.

3. Z życia Niemieckiej Republiki Demokratycznej. (Dlaczego za Odrą mamy przyjaciół). [Reportaż]. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1951, 54 s.

4. Zgodnie z prawem. Opowiadania. Warszawa: Czytelnik 1952, 231 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1953, wyd. 3 1954, wyd. 4 1954.

Zawartość

Władza; Wiosna; Rozbitek; Zgodnie z prawem.

5. Podróż i szczypta filozofii. [Reportaż z podróży po ZSRR]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1956, 125 s.

Przekłady

ukraiński

Podrož po Radjan'skij kraïni. [Przeł.] V. N. Martynenko. Kyïv 1956.

6. Fakty i zwierzenia. [Felietony]. Warszawa: Czytelnik 1957, 100 s.

Felietony z lat 1955-1956.

7. Pożegnanie z panną Syngilu albo Słoń a sprawa polska. [Powieść]. Druk pt. Słoń a sprawa polska. Przegląd Kulturalny 1957 nr 33, 35, 37, 40, 42, 46, 48, 158 nr 1, 5, 8, 10, 12, 14, 16, 19, 21. Wyd. osobne Warszawa: Iskry 1960, 324 s. Wyd. 2 Warszawa: Czytelnik 1963.

Przekłady

słowacki

Rozlucka so slečnou Syngilu. Alebo slon a polská otázka. [Przeł.] R. Turňa. Bratislava 1967.

8. Boski Juliusz. Zapiski antykwariusza. Warszawa: Czytelnik 1961, 169 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1962, wyd. 3 1966, wyd. 4 1972, wyd. 5 1975; wyd. 6 Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA 1991; [wyd. 7] Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1997; Warszawa: Świat Książki – Bertelsmann Media 2006.

Nagrody

Emigracyjna nagroda za najlepszą książkę krajową w 1962.

Przekłady

niemiecki

Göttlicher Julius. Aufzeichnungen eines Antiquars. [Przeł.] W. Tiel. München 1961.

rosyjski

Božestvennyj Julij. [Przeł.] E. Lysenki. W: Sovremennye polskie povesti. [T.] 1. Moskva 1974.

słowacki

Božský Julius. Zápisky antikvára. [Przeł.] R. Turňa. Bratislava 1965.

węgierski

Az isteni Julius. Egy antikwaius feljegyzései. [Przeł.] G. Kerényi. Budapest 1964.

9. Retro. [Opowiadania]. Powst. 1948-1962. Chotomów: Verba 1990, 92 s.

Informacja o dacie powstania w książce.

10. Tabu. [Powieść]. Warszawa: Czytelnik 1965, 115 s. Wyd. nast.: wyd. 2 tamże 1971; wyd. 3 Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza 1992.

Nagrody

Emigracyjna nagroda za najlepszą książkę krajową 1965.

Przekłady

estoński

Tabu. [Przeł.] A. Kurtna. Tallin 1969.

niemiecki

Tabu. [Przeł.] J. von Pilecki. Hamburg [ok. 1960] rękopis, München [1966].
Tabu. [Adaptacja teatralna] Wystawienie: Kolonia, Cassiopeia Theater 2001 [informacja od autora].

słowacki

Tabu. [Przeł.] R. Turňa. Bratislava 1971.

Adaptacje

teatralne

Adaptacja w formie monodramu: Częstochowa, Klub Stowarzyszenia Środowisk Twórczych 1987 (wykonanie: Cz. Monczka).
Adaptacja: E. Kozłowska, J. Grzegorzewski. Wystawienie: Olsztyn, Teatr Dramatyczny im. S. Jaracza, Scena „Margines 1966.
Adaptacja: J. Markuszewski. Wystawienie: Warszawa, Studencki Teatr Satyryków 1966.
Opracowanie sceniczne: K. Gibczyńska. Wystawienie: Kielce, Teatr im. S. Żeromskiego, Mała Scena 1966.
Scenariusz: J. Marzec. Wystawienie: Szczecin, Teatr „13 Muz 1966.
Inscenizacja: A. Ford-Sempolska. Szczecin, Teatr „Krypta 1973.
Opracowanie: D. Stalińska. Warszawa, Teatr Na Woli 1977.
Układ tekstu: P. Obracaj. Wystawienie: Zabrze, Teatr Nowy im. G. Morcinka, Mała Scena 1981.

telewizyjne

Adaptacja: J. Markuszewski. Telewizja Polska 1991.

11. Nazo poeta. [Powieść]. Warszawa: Czytelnik 1969, 285 s. Wyd. nast.: wyd. 2 tamże 1974, [wyd. 3] tamże 1999.

Przekłady

niemiecki

Der Täter heisst Ovid. [Przeł.] P. Lachmann. Wien [1975].

słowacki

Básnik Ovidius. [Przeł.] R. Turňa. Bratislava 1975.

węgierski

A számuzött Ovidius. [Przeł.] G. Kerényi. Budapest 1972.

Adaptacje

teatralne

pt. Metamorfozy: Scenariusz i wykonanie: S. Woroniecki. Teatr Jednego Aktora 1974.

12. Tyberiusz. Cz. 1. Prospekt. [Powieść]. Powst. 1970. Fragm.: „Zapis” 1977 nr 1 s. 73-80.

13. Krwawe specjały włoskie. [Eseje]. Powst. 1974-76. Wyd. Warszawa: Czytelnik 1982, 244 s.

Zawartość

Niewiarygodność wcielona, czyli Paul Getty; Mechaniczna pomarańcza; Cios w serce i prokurator Sossi.

Przekłady

niemiecki

eseju Mechaniczna pomarańcza: Clock work orange. [Przeł.] J. von Pilecki. Berlin 1983.

14. Stan po zapaści. [Powieść]. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1987, 107 s. Wyd. nast.: wyd. 2 Londyn: Aneks 1988, 133 s.; [wyd. 3] Warszawa: Niezależna Oficyny Wydawnicza NOWA 1990.

Emitowane także w polskim programie radia BBC i Radiu Wolna Europa.

Nagrody

Nagroda kulturalna „Solidarności” za r. 1987.

Przekłady

francuski

État de pesanteur. [Przeł.] G. Erhaard. Paris 1995.

Adaptacje

radiowe

Adaptacja: H. Marzańska. Polskie Radio 1996.

telewizyjne

Adaptacja: J. Markuszewski. Telewizja Polska 1997.

15. Atalanta najlepsza biegaczka świata. Opracowanie graficzne: Z. Byczek. [Komiks]. Warszawa: Sport i Turystyka 1991, [32] s.

16. Kaprysy starszego pana. [Szkice literackie]. Kraków: Wydawnictwo Literackie 2004, 259 s.

17. Trzynaście ćwiczeń europejskich. Warszawa: Świat Książki 2005, 224 s.

Eseje z okresu V 1998 – V 2004.

Nadto teksty piosenek masowych w latach 1950-1954 oraz rozrywkowych w latach sześćdziesiątych (pod pseudonimem Adam Hosper).

Przekłady i adaptacje

1. J. Swift: Podróże Guliwera. Oprac.: J. Bocheński, M. Brandys. Warszawa: Nasza Księgarnia 1961, 250 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1967, wyd. 3 1970, wyd. 4 1972, wyd. 5 1981; [wyd. 6] Poznań: Podsiedlik-Raniowski i Sp. 1997.

Wyd. skrócone dla młodzieży: [T.] 1-2. Szczecin: Krajowa Agencja Wydawnicza 1982, 79 + 46 s.

2. Ch. Johnson: Historia najsłynniejszych piratów, ich zbrodnicze wyczyny i rabunki. Skrótów dokonał J. Bocheński. Przeł. J.B. Rychliński, [częściowo] H. Dunin. Warszawa: Czytelnik 1968, 261 s.
3. G. Grass: Aż do wymiotów. Zapis 1979 nr 9 s. 9-17. Wyd. osobne [Wrocław:] Wydawnictwo Wolni i Solidarni* 1988, 10 s. [Wyd. 2] Gdańsk: Federacja Młodzieży Walczącej* 1988.
Przekład fragmentu powieści „Turbot” [Der Butt].

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1953, 1956, 1966, 1988, 1989, 2004.

Wywiady

Wyjście poza sprawy bieżące. [Rozm.] Z. Taranienko. Literatura 1973 nr 35, przedruk w: Z. Taranienko: Rozmowy z pisarzami. Warszawa 1986.
Byłem zahipnotyzowany. Rozmowa z J. Bocheńskim. W: J. Trznadel: Hańba domowa. Paryż 1986i wyd. nast.; przekł. franc.: Jetais hypnotise. W: La Honte. [Przeł.] M. Rodowicz-Heninger. Paris 1992.
Nie jestem obcy w swoim kraju. [Rozm.]. E. Czerniakowska. Kontakt”, Paryż 1988 nr 12.
Głupie czasy. Rozm. T. Bogucka. Tygodnik Powszechny 1994 nr 42.

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 1. Warszawa 1963.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000 (K. Sarna).

Ogólne

Artykuły

A. Hamerliński: Jacek Bocheński. Tygodnik Kulturalny 1962 nr 40.
A. Lisiecka: Cezar i Kato. W tejże: Pokolenie „pryszczatych”. Warszawa 1965.
W. Maciąg: Rozterki racjonalizmu. W tegoż: Nasz chleb powszedni. Kraków 1966.
Z. Żabicki: Kłopoty Don Kichota. Gest albo o buncie przeciw autodeifikacji. W tegoż: Proza... proza... Warszawa 1966.
J. Ługowska: Z zagadnień prozy Jacka Bocheńskiego. „Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska. Sectio F: Nauki Filozoficzne i Humanistyczne1971 t. 26.
M. Sprusiński: Cezar, sztylet Brutusa i poeci. W tegoż: Między prawdą a zmyśleniem. Kraków 1978.
L. Szaruga: Różnica i tożsamość. W tegoż: Własnymi słowami. Warszawa 1979, przedruk w: J. Bocheński, K. Zawrat: W Polsce, czyli Nigdzie. Berlin 1987oraz w: L. Szaruga: Historia, państwo, literatura. Szczecin 1999.
S. Stabryła: Biografia przekorna. W tegoż: Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Kraków 1983.
P. Kuncewicz: Agonia i nadzieja (Literatura polska 1918-1986): Jak Bocheński poparł Misiornego. Przegląd Tygodniowy 1988 nr 33.

Boski Juliusz

S. Lichański: O Cezarze i cezarobójcach. Więź 1962 nr 10, polemika: A. Satanowski: Obrona Katona czyli o prawie i potrzebie pisania moralitetu. „Więź” 1963 nr 2.
J. Walc: Vae divis. („Boski Juliusz” Jacka Bocheńskiego). W tegoż: Wielka choroba. Warszawa 1992.
B. Owczarek: Boski Juliusz” Jacka Bocheńskiego: konwersacja i reinterpretacja. W tegoż: Poetyka powieści niefabularnej. Warszawa 1999.
L. Szaruga: Boski Juliusz” i „Nazo poeta. W tegoż: Historia, państwo, literatura. Szczecin 1999.
G. Grochowski: Portret, pamflet, parabola. „Boski Juliusz” Jacka Bocheńskiego. W tegoż: Tekstowe hybrydy. Wrocław 2000.
W. Tyszka: Między przeszłością a teraźniejszością. Rzeczywistość historyczna w „Boskim Juliuszu” Jacka Bocheńskiego. Przegląd Humanistyczny 2001 nr 4.
T. Błażejewski: Antyczny paradygmat. W tegoż: Historiozofia retoryczna. Łódź 2002.
J. Smulski: Kostium historyczny w popaździernikowej prozie rozrachunkowej. W tegoż: Od Szczecina do... Października. Toruń 2002.

Nazo poeta

J. Pieszczachowicz: Owidiusz nad Wisłą. W tegoż: Na widnokręgu historii. Kraków 1988.
L. Szaruga: Boski Juliusz” i „Nazo poeta”. W tegoż: Historia, państwo, literatura. Szczecin 1999.
T. Nyczek: Nazo banita. W tegoż: Lektury obowiązkowe. Kraków 2005.

Stan po zapaści

E. Czerwiakowska. „Puls”, Londyn 1988 nr 39.
[T. Lubelski] T.L.: Perspektywa pacjenta. „Arka”* 1988 nr 23.
P. Śliwiński: Po zapaści. Kultura Niezależna 1989 nr 52.
A. Horubała: Inteligent w szpitalu. W tegoż: Marzenie o chuliganie. Warszawa 1999.