BIO

Urodzony 28 października 1926 w Miedniewicach pod Skierniewicami; syn Stanisława Berezy, rzemieślnika, i Agnieszki z domu Wenus. Do szkół uczęszczał w Skierniewicach; w czasie okupacji niemieckiej był od 1941 uczniem Szkoły Handlowej i od 1943 tajnych kompletów gimnazjalnych. W 1943-44 należał do Armii Krajowej. Po wojnie kontynuował naukę w Liceum Ogółnokształcącym im. B. Prusa w Skierniewicach (do 1947), a następnie studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim (UW), w 1952 uzyskał magisterium. W 1951-54 pracował jako starszy asystent w Zakładzie Historii Literatury Polskiej UW. Debiutował w 1951 artykułem Literacki obrachunek z socjaldemokracją niemiecką (o książce W. Bredla Krewni i znajomi) w tygodniku „Wieś” (nr 4). W tymże roku rozpoczął współpracę z „Nową Kulturą” (do 1962) i „Twórczością”. W 1952 został członkiem Związku Literatów Polskich (ZLP). W 1954-57 pracował jako asystent w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. W 1956 rozpoczął współpracę z „Nowymi Książkami” (do 1970) i „Przeglądem Kulturalnym” (do 1963). W 1957-59 był kierownikiem działu prozy w tygodniku „Orka”. Od 1957 należał też do kolegium redakcyjnego miesięcznika „Bulletin de livres nouveaux et pièces de théâtre” (do 1965). W 1961 został członkiem Polskiego PEN Clubu (w 1966-72 członek Zarządu Głównego). W 1962 rozpoczął stałą współpracę z „Tygodnikiem Kulturalnym” trwającą do 1977 (tu m.in. felietony i liczne artykuły w cyklu Słownik polskich pisarzy współczesnych, 1962-66). Współpracował też z wieloma innymi czasopismami. W 1966-78 kierował działem krytyki miesięcznika „Twórczość.” W 1964-69 był członkiem Zarządu Oddziału Warszawskiego ZLP, a w 1972-75 członkiem Zarządu Głównego (należał do ZLP do rozwiązania Związku w 1983). Od 1977 prowadził w „Twórczości” stałą rubrykę Czytane w maszynopisie, w 1979-88 kierował w tym piśmie działem prozy, a w 1980 pełnił funkcję pierwszego zastępcy redaktora naczelnego. W 1991 publikował w „Potopie” cykl pt Sen Henryka. W 1978 otrzymał nagrodę „Życia Literackiego”, w 1983 nagrodę I stopnia Ministra Kultury i Sztuki, a w 2003 nagrodę im. W. Orkana. W 2005-06 był przewodniczącym jury nagrody literackiej Nike. Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim (1974), Krzyżem Oficerskim (1985) i Krzyżem Komandorskim (1996) Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 21 czerwca 2012 w Warszawie; pochowany tamże na Cmentarzu Powązkowskim.

Twórczość

1. Sztuka czytania. Warszawa: Czytelnik 1966, 330 s.

Zawartość

Zawiera wstęp pt. O czytaniu, oraz recenzje polskiej prozy współczesnej drukowane w 1956-1964 w czasopismach, zebrane w części: Z lektur prozy polskiej; Z lektur polskiej krytyki.

2. Doświadczenia. Z lektur prozy obcej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1967, 310 s.

Zawartość

Zawiera recenzje drukowane w 1957-1965 w czasopismach, zebrane w części: W oczach trzech krytyków; Dziadkowie; Ojcowie; Synowie.

3. Prozaiczne początki. [Szkice literackie i recenzje]. Warszawa: Czytelnik 1971, 298 s.

Zawartość

Prozaiczne początki. — U niektórych młodych tuzów: W. Odojewski; J. Krzysztoń; Proza krytyka (A. Kijowski); Proza S. Grochowiaka; M. Nowakowski; B. Sztajnert; Proza poety (T. Nowak); Proza E. Brylla. — U niektórych debiutantów lat sześćdziesiątych: W szczerym polu [S. Stanuch: Portret z pamięci]; Młodość i wiek męski [K. Orłoś: Między brzegami]; Sprawy pierwsze [E. Stachura]; Prostota nie prosta [M. Pilot]; Humor i satyra [H. Bardijewski]; Przed ostatnią szansą [E. Mikołajczyk: Odległość z bliska]; Żywioł wyobraźni [U. Kozioł: Pozostaje z pamięci]; Wnioski z doświadczeń [A. Augustyn]; Postawa [B. Madej]; Z praktyki [A. Twerdochlib]; Źródło cierpienia [H. Jachimowski]; Sposoby [S. Czycz]; Przynależność do świata [W. Myśliwski: Nagi sad]; „Od znanego do...” [P. Wojciechowski]; Wlazł na komin i strzela [J. Himilsbach: Monidło].— Początki jednego środowiska: Proza autorów zielonogórskich.

4. Związki naturalne. Szkice literackie. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1972, 309 s. Wyd. 2 zmienione i rozszerzone tamże 1978.

Nagrody

Nagroda im. S. Piętaka w 1973.

Zawartość

Zawiera szkic: Nurt chłopski w prozie, — oraz recenzje polskiej prozy współczesnej zebrane w części: Zdobywcy pałacu sztuki; Zadomowieni następcy. — W wyd. 2 nadto szkice: Odzyskane źródła; Szansa prozy; Wobec tradycji literackiej; Nagroda imienia Stanisława Piętaka.

5. Proza z importu. Szkice literackie. Warszawa: Czytelnik 1979, 511 s.

Zawartość

Zawiera głównie recenzje współczesnej prozy obcej zebrane w części: Z prozy po niemiecku; Z prozy po angielsku; Z różnych języków. — Teksty drukowane uprzednio w czasopismach.

6. Taki układ. [Szkice literackie]. Warszawa: Iskry 1981, 398 s.

Zawartość

Ziemia pisarza [zamiast wstępu]. — Od wczoraj: J. Iwaszkiewicz, J. Zawieyski, A. Kowalska, L. Gomolicki, A. Kuśniewicz, L. Buczkowski, T. Parnicki, J. Andrzejewski, M. Piotrowski, H. Malewska, A. Rudnicki, K. Brandys, S. Zieliński. — Od dziś: T. Różewicz, M. Białoszewski, B. Czeszko, T. Konwicki, B. Sztajnert, T. Nowak, S. Czycz, U. Kozioł, W. Myśliwski, M. Pilot, A. Augustyn, A. Twerdochlib, Z. Trziszka, E. Stachura, J. Drzeżdżon, J. Głowacki. — Od jutra (Prowizorium): E. Redliński, A. Fiala, Z. Krupa, B. Zadura, J. Łoziński, J.P. Krasnodębski, R. Schubert, S. Sterna-Wachowiak, M. Słyk.

7. Bieg rzeczy. Szkice literackie. Warszawa: Czytelnik 1982, 249 s.

Nagrody

Nagroda Ludowej Spółdzielni Wydawniczej w 1984.

Zawartość

Zawiera szkice drukowane uprzednio głównie w „Twórczości”: I. Dopowiedzenie: Ziemia pisarza; Dopowiedzenie [o „rewolucji artystycznej” w prozie lat siedemdziesiątych]; Powtórzenie [ o sytuacji w polskiej prozie 1975-1980]; Dopowiedzenie drugie [ dot. nurtu chłopskiego w prozie]; Wyznania [dot. nurtu chłopskiego w prozie]; Dodatek [proza światowa a proza polska]. — II. Czytane w maszynopisie [recenzje prozy współczesnej].

8. Sposób myślenia. [T.]1. O prozie polskiej. [Szkice]. Warszawa: Czytelnik 1989, 594 s.

Zawartość

Cz.I: Wyznania: Pisanie; Ziemia pisarza; Sztuka czytania; Wobec tradycji literackiej; Dopowiedzenie; Powtórzenie; Odzyskane źródła; Dopowiedzenie drugie; Wyznania; Przypis. — Cz.II: Relacje: Mistrzostwo (J. Iwaszkiewicz); Uzależnienie (J. Zawieyski); Wybór (A. Kowalska); Graniczność (M. Jastrun); Admetyzm (L. Gomolicki); Wartościowanie (A. Kuśniewicz); Zagłada (L. Buczkowski); Dramatyzm (J. Stryjkowski); Baśń (T. Parnicki); Męczeństwo (S. Piętak); Empiria (H. Worcel); Pióropusz (J. Andrzejewski); Myślicielstwo (K. Wyka); Stwarzanie (M. Piotrowski); Spowiednik (J. Morton); Ład (H. Malewska); Apokalipsa (A. Rudnicki); Zmiana (K. Brandys); Absurdalność (S. Zieliński); Dobrodziejstwo (W. Mach); Kreacyjność (J. Ozga-Michalski); Pokoleniowość (T. Różewicz); Wiarygodność (M. Białoszewski); Edukacja (B. Czeszko); Dystans (T. Konwicki); Ocalenie (B. Sztajnert); Wyobraźnia (T. Nowak); Generalizowanie (J. Błoński); Sposoby (S. Czycz); Żywioły (U. Kozioł); Spełnienie (W. Myśliwski); Światłość (M. Hłasko); Meandryczność (M. Nowakowski); Rozrachunki (M. Pilot); Dydaktyzm (A. Augustyn); Praktyka (A. Twerdochlib); Selfmademaństwo (Z. Trziszka); Życiopisanie (E. Stachura); Ontologia (J. Drzeżdżon); Akt (J. Głowacki); Nieparodia (E. Redliński); Codzienność (A. Fiala); Wierzytelność (Z. Krupa); Refleksyjność (B. Zadura); Buńczuczność (J. Łoziński); Wzbogacenie (W. Czerniawski); Autonomia (T. Koziura); Sprawiedliwość (A. Łuczeńczyk); Młodzieńczość (J.P. Krasnodębski); Język (R. Szubert); Wtajemniczenie (T. Siejak); Spowiedź (G. Musiał); Traktatowość (S. Sterna-Wachowiak); Swoboda (M. Słyk); Krawędź (D. Bitner).

9. Pryncypia. O łasce literatury. [Szkice]. Kraków: Oficyna Literacka 1993, 53 s.

Zawartość

Aksjologia; Niejednoznaczność; Jałopizm; Służbizm; Unikalność; Artyzm; Krytyka; Wyobraźnia; Niedyskursywność; Pryncypium. Łaska; Pisanie; Życie.

10. Obroty. Szkice literackie. Warszawa: Spółka Wydawniczo-Księgarska 1996, 245 s.

11. Oniriada. Zapisy z lat 1976-1996. [Szkice literackie]. Warszawa: Skotnica 1997, 434 s.

Nagrody

Nagroda Cztery Kolumny za 2002.

12. Epistoły. [Szkice i listy do D. Bitnera]. Szczecin: Basil 1998, 214 s.

13. Miary. 99 trójwierszy. Izabelin: Świat Literacki 2003, 112 s.

14. Wypiski. Wypiski z lat 1991-2004. W wyborze P. Nowakowskiego i A. Skrendo. Posłowie: A. Skrendo. Szczecin: Forma 2006, 242 s.

Prace redakcyjne

1. Relacje. Almanach opowiadań autorów lubuskich. Wybór i przedmowa: H. Bereza. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1970, 263 s.
2. M.L. Kaschnitz: Most św. Anioła. [Szkice literackie]. Przeł. E. Sicińska. Wybór: H. Bereza. Warszawa: Czytelnik 1974, 281 s.
3. Wizerunki. Almanach prozy pisarzy lubuskich. Wybrał i napisał przedmowę H. Bereza. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1981, 241 s.
4. E. Stachura: Poezja i proza. Komitet red.: H. Bereza, Z. Fedecki, K. Rutkowski. Wstęp: K. Rutkowski. Posłowie: H. Bereza. T. 1-5. Warszawa: Czytelnik 1982. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1984, wyd. 3 1987.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1967, 1976, 1989, 2004.

Wywiady

Czytanie. Rozm. M. Jentys. Sycyna 1996 nr 21.
Nie szkodzić. Rozm. A. Wiedemann. Gazeta Wyborcza 1999 nr 63.

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. Seria 2. T. 1. Warszawa 1977 (F. Lichodziejewska).
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000 (A.Z. Makowiecki).

Ogólne

Książki

J. Pluta: Henryk Bereza: artysta/czytacz/pisarz/mistrz/onirysta. Wrocław 2006, 20 s.

Artykuły

Z. Trziszka: Henryka Berezy portret krytyczny. Argumenty 1976 nr 40.
Z. Trziszka: Mój pisarz Henryk Bereza. W tegoż: Konfesje i diagnozy. Warszawa 1979.
P. Kowalski: Henryk Bereza. Program rewolucji artystycznej. Regiony 1983 nr 2.
L. Żuliński: Akuszer prozy współczesnej. Tygodnik Kulturalny 1983 nr 21.
Z. Trziszka: Krytyka monomaniczna?Zdanie1986 nr 3.
K. Nowicki: O Henryku Berezie. Z okazji siedemdziesięciolecia urodzin. Regiony 1996 nr 4.
K. Rutkowski: Bereziada. Twórczość 1996 nr 10.
J. Galant: Ideologia literacka Henryka Berezy. W: Polska proza lingwistyczna. Poznań 1998.

Sztuka czytania

J. Łukasiewicz: O sztuce czytania i sztuce krytyki. Tygodnik Powszechny 1966 nr 44.
R. Marszałek: Arkadia krytyczna. Miesięcznik Literacki 1967 nr 2.
K. Mętrak: Sztuka bezinteresownej lektury. Twórczość 1967 nr 4.

Doświadczenia

M. Skwarnicki. Tygodnik Powszechny 1967 nr 51.
S. Lichański: Romantyk w jaskini Polifema. Nowe Książki 1968 nr 6, przedruk w tegoż: Wśród mówiących prozą. Warszawa 1971.
J. Pieszczachowicz: Za co kochać literaturę? Miesięcznik Literacki 1968 nr 6.

Prozaiczne początki

H. Krzeczkowski: Spór o kryteria. Tygodnik Powszechny 1971 nr 43.
Z. Bieńkowski: Krytyka czystego serca. Twórczość 1972 nr 1.
T. Nyczek: Szkoła czytania. Miesięcznik Literacki 1972 nr 4.
H. Zaworska: Grzesznych obcowanie. Odra 1972 nr 1.

Związki naturalne

M. Dąbrowski: Związki serca i rozumu. Miesięcznik Literacki 1972 nr 11.
J. Pieszczachowicz: Związki naturalne. Tygodnik Kulturalny 1972 nr 40.
B. Gołębiowski: Krytyk o nurcie chłopskim w prozie polskiej. W tegoż: Pamiętnikarstwo i literatura. Warszawa 1973.
R. Sulima: Krytyka heroiczna. Regiony 1979 nr 1.
Z. Trziszka: Literatura związków naturalnych. Argumenty 1979 nr 38.

Proza z importu

S. Tomala: Krytyka jako „projekt lektury. Miesięcznik Literacki 1979 nr 12.
T. Komendant: Odpowiedzialność piszącego. Twórczość 1980 nr 9, przedruk w tegoż: Zostaje kantyczka. Warszawa * 1987.
K. Nowicki: Alchemia prozy. W tegoż: Dziennik krytyczny. Gdańsk 1981.

Taki układ

M. Orski: Układ Berezy. Odra 1982 nr 11.
L. Bugajski: Księga książek. Twórczość 1983 nr 1.

Bieg rzeczy

J. Łukosz: Pisarstwo. Twórczość 1983 nr 9.
M. Pęczak: Batalie i fascynacje o twórczości nieobojętnej Henryka Berezy. Literatura 1983 nr 9.
S. Tomala: Impresje. Miesięcznik Literacki 1983 nr 7.

Sposób myślenia

G. Majkowska: Współtworzenie (Henryk Bereza). Regiony 1991 nr 1.

Pryncypia

Z. Kubiak: Brewiarz krytyka; J. Łukasiewicz: Wiara krytyka. Twórczość 1994 nr 4.

Obroty

A.W. Pawluczuk: Potęga krytyki. Nowe Książki 1997 nr 2.

Oniriada

M. Jentys: Logiczny zapis nielogiczności. Sycyna 1998 nr 2.
K. Maliszewski: Alfabet Berezy. Twórczość 1998 nr 5.
Z. Masternak. Regiony 2001 nr 2.

Epistoły

J. Madejski: Wzniosłość epistoły. Pogranicza 1998 nr 3, przedruk pt. Patos epistoły w tegoż: Zamieszanie. Kraków 2003.
Z. Mikołejko: Kondycja. Twórczość 1998 nr 8.
A. Ostowicz: Raz jeszcze Bereza. Topos 1999 nr 1.