BIO

Born on 16 May 1920 in Warsaw into a Polonized Jewish family; son of the craftsman Mieczysław Tyrmand and Maria Oliwenstein. He completed his advanced secondary education at the J. Kreczmar Secondary School in Warsaw in 1937. He started writing literary pieces during his school years. In 1938, he left for France, where he spent a year studying architecture at L'École nationale et superiere des Beaux Arts de Paris. During this period, he contributed jazz reviews to the Polish press. He was in Warsaw at the outbreak of World War II. In autumn 1939, he left the city for Lwów (Lviv) before reaching Wilno (Vilnius) on 16 October that year. During the Soviet occupation of Lithuania, he worked for the "Prawda Komsomolska" newspaper, where between July 1940 and April 1941 he published anonymously numerous texts in the column Na kanwie dnia (A picture of the day). He also contributed pieces on sports and edited the weekly youth supplement, "Prawda Pionierska". At the same time, he was involved in underground activities, collaborating with the periodical "Za Naszą i Waszą Wolność", which was run by the District Office of Information and Propaganda of the Union of Armed Struggle. In April 1941, he was arrested by the NKVD having been accused of collaboration with a Polish nationalist organization and was sentenced to eight years imprisonment. In June that year, he escaped from a train during the evacuation of the Łukiszki (Lukiškės) Prison as Germany invaded the city. After returning to by then German-occupied Vilnius, he went into hiding on the Aryan side, thus avoiding the ghetto. He then stayed in various locations including Cudzieniszki (now Belarus) until February 1942 before subsequently volunteering for labour in Germany, as he feared being denounced to the authorities and having his Jewish heritage revealed. He used a forged French passport issued under the name de Tyrmand. He initially worked as a translator in an industrial plant near Wiesbaden before joining the railways. He was then an assistant librarian in the local cultural administration, a hotel waiter, and draughtsman in Frankfurt (Main). When the bombardment of the city began, he left for Vienna where he earned a living as a servant, stoker and shoeshiner. In June 1944, he became a seaman on the German cargo ship the SS Charlotte Cords, which was headed for Gothenburg. While in the Norwegian port of Stavanger, Tyrmand fled the ship. In August, he found a job working on breaking up a ship in the Oslofjord. He had wanted to join the resistance movement but having – most probably – been denounced, he was arrested and placed in the Grini concentration camp near Oslo. Following the capitulation of Germany, he remained in Norway, where he worked in various jobs, including as a warehouse operative and then as a Polpress journalist in Oslo. He then moved to Denmark, where he worked for the Red Cross. Following the recognition of Poland's communist-led Provisional Government of National Unity, he briefly returned to Poland in August 1945 as a representative of the International Red Cross and delegate of the Norwegian embassy before returning to Oslo. He subsequently worked until March 1946 in the press office of the Polish Embassy in Copenhagen. After returning permanently to Poland in 1946, he was a journalist at the Press and Information Agency before being dismissed from his post in 1947 for publishing a text that was deemed to have been pro-Western. He then collaborated with the newspapers and periodicals "Express Wieczorny", "Stolica" and, briefly, "Słowo Powszechne", which he departed following a disagreement with its editor, Bolesław Piasecki. In 1947, he organized the first official jazz concert held in Poland and became the president of the Polish Jazz-Club. He was a member of the Journalists' Trade Union of the Republic of Poland (ZZDRP), which later became the Association of Polish Journalists – SDP); Tyrmand's membership was revoked in 1949. Between 1946 and 1948, he was involved in the Jazz Club of the Warsaw YMCA. He made his debut as a prose writer in 1946 with the short story Niedziela w Stavanger (Sunday in Stavanger), which appeared in the weekly "Przekrój" (nos 82-88; published under the name: Leonard Tyrmand). The same year, he published the article Co to jest jazz? (What is jazz?) in the music periodical "Ruch Muzyczny" (no. 19; under the name: Leopold Tyrmond). His articles, music reviews and theatre reviews appeared in publications including "Dziś i Jutro" (1946-47 and 1952), "Dziennik Polski" (1946-48), "Przekrój" (1946-1957, including here translations from the English of P.G. Wodehouse's prose works in 1957), "Odra" (1949) and "Odrodzenie" (1948-49). He was a member of the editorial board of "Przekrój" from 1947 until his dismissal in 1949 as a result of a comment on a boxing match between Poland and the USSR. His membership of the ZZDRP was also revoked. He was baptised into the Catholic Church in the early 1950s. Around this time, he began a relationship with Ryszarda Stemler. From 1950 until 1953, he was a regular contributor to the Catholic weekly "Tygodnik Powszechny", where he had a regular music and theatre review column, Z teatrów warszawskich (Notes from Warsaw's theatres) and another regular column, Listy z Warszawy (Letters from Warsaw), which he published under the by-lines Jan Andrzej, Kr., and Stanisław Kowalski. Following the dismissal of the weekly's editorial board, he earned a living from casual jobs, including working as a tutor to Krystyna Okólska, who served as the inspiration for the figure of Bogna who featured in the diary that he kept from 1954. Excerpts from those writings were subsequently broadcast on Radio Free Europe. In 1955, he married Małgorzata Żurowska, a student at the Academy of Fine Arts. They divorced in 1957. In 1955, he again became a contributor to periodicals, publishing in, among others, "Nowa Kultura" (1955-56), "Po prostu" (1955), and "Przegląd Kulturalny" (1955-56). From 1955 to 1957, he was founder, organizer, artistic director and compère of jam sessions held in Warsaw, including the inaugural Jazz Jamboree held at the Stodoła student club, while he also organized the first jazz concerts held in Krakow, Lodz and Sopot. He served as director of the annual Jazz Jamboree festival until 1965. He joined the Polish Writers' Union (ZLP) in 1956; his membership was revoked in 1967. In 1957, he visited London and then Paris, where he established contacts with the editorial board of the periodical "Kultura". Between 1957 and 1964, he again collaborated with "Tygodnik Powszechny". In 1959, he married the future fashion designer Barbara Hoff; they divorced in 1967. He left Poland in March 1965, initially travelling around Europe, including Austria, Yugoslavia, Italy and Germany, before reaching France, staying at the Polish Literary Institute in Maissons-Lafitte. In September 1965, he visited his mother in Israel, where he was awarded a US State Department grant and a Ford Foundation scholarship, enabling him to travel to the United States in January 1966. He visited numerous states, giving talk and lectures, for which he was attacked in the Polish press. During his time in the US, he met various figures including Irving Stone, Erskine Caldwell, Saul Bellow, and Philip Roth. During this period, he met the "Time" journalist Beverly De Luscia, with whom he was in a relationship for several years. He applied for permanent residency of the US. He was a regular contributor to the Paris-based periodical "Kultura" (1967-70) and the London-based "Wiadomości" (1967-76). In protest at the invasion of Czechoslovakia by Warsaw Pact forces in August 1968, he gave up his Polish citizenship. The same year, he travelled to France and visited editorial board of "Kultura" in Maissons-Lafitte. Around this time, he started writing in English. His essays, column pieces, articles and reviews appeared in "The New Yorker" (1967-70), as well as in "The Reporter" (New York), "The New York Times Magazine", "The Wall Street Journal", "The Atlantic Monthly" (Boston), "Interplay" (New York), "National Review" (New York), and "The New Leader" (New York). He also wrote for "Die Zeit" (Hamburg), "Kontinent" (Berlin) and "Criticon" (Munich). Between 1966 and 1970, he gave talks at numerous universities on communism and Eastern European states' foreign policy. In 1967, he initiated the Ingersoll Foundation Prize, which is awarded to outstanding writers. The inaugural laureate was Jorge Luis Borges. In 1968/69, he spent a year as a visiting professor a Columbia University in New York, where he lectured on the history of nineteenth-century Polish novels. He then prepared an edited volume commissioned by "Kultura" (published 1970). He was subsequently employed in the Dean's Office at the State University of New York at Albany. He travelled around Europe in 1969, which resulted in the English-language essay volume Notebooks of a Dilettante. In 1970, he signed a contract with the Chicago Tribune – New York News Syndicate to provide commentary on current affairs in the US. The same year, he received a grant to attend the MacDowell Colony, enabling him to work on his writing in Peterborough, New Hampshire. In 1971, he married the Yale doctoral researcher in Spanish studies Mary Ellen Fox in a Jewish ceremony. He then settled in New Canaan, Connecticut. During this period, he started work on preparing the publication of his Dziennik 1954 (1954 Diary), which was serialized in the London-based "Wiadomości". In 1976, he started publishing in the Washington-based periodical "The American Scholar" and was subsequently invited to collaborate with the Rockford College Institute, Illinois, where he was appointed vice president in 1977. In 1976, he moved to Rockford, near Chicago, where be founded the bi-monthly (and later monthly) "Chronicles of Culture", which discussed literature, culture and art (the first issue appeared in 1977). He was editor-in-chief both at this periodical and "The Rockford Papers", which was initially a quarterly, then a bi-monthly before becoming a monthly. In 1978, he served as the United States delegate at the AIMS economic conference in the United Kingdom. In the early 1980s, he became a member of the Philadelphia Society, an association of conservative intellectuals. During this period, he continued to write for "The Wall Street Journal" (1978-83), "The National Review" (1980-83), "The Policy Review" (1982), "The Washington Inquirer" (1982), "The Commentary Magazine" (New York, 1982-83), and "The Washington Times" (1984). In 1980, he and his wife travelled to Mexico. In 1982, he travelled to Europe and China, where he was a member of the press delegation sent by the office of President Ronald Reagan. He was the recipient of numerous awards, including the M. Grydzewski "Wiadomości" prize in 1974 and the George Washington Honor Medal of the Freedoms Foundation w 1981. He died on 19 March 1985 of a heart attack in Fort Myers, Florida. He is buried at the Wellwood Jewish cemetery in Pinelawn, Long Island. He had two children with Mary Ellen Tyrmand, the twins Rebecca and Matthew (b. 1981).

Twórczość

1. Hotel Ansgar. Opowiadania. Poznań: Z. Gustowski 1947, 181 s. [Wyd. 2] pt. Hotel Ansgar i inne opowiadania. Warszawa: Wydawnictwo LTW 2001. Przedruk zob. poz. .

Zawartość

Niedziela w Stavanger; „Błyskawicę” słychać w Oslofiordzie; Pokój ludziom dobrej woli...; Hotel Ansgar.

2. Kuter S-27 jest nasz. Scenariusz filmowy. Powst. 1949.

Scenariusz zakupiony przez Film Polski [informacja autora].

3. Trzy starty. [Scenariusze 3 nowel filmowych; współautorzy:] A. Bohdziewicz, S. Lenartowicz, E. Petelska, Cz. Petelski. Ekranizacja 1955.

Na film składały się 3 nowele: Nowela pływacka. Pomysł filmu: L. Tyrmand, Reżyseria: E. Petelska; Nowela bokserska. Reżyseria: Cz. Petelski; Nowela kolarska. Reżyseria: S. Lenartowicz.

4. Zły. [Powieść]. Warszawa: Czytelnik 1955, 678 s. Wyd. nast.: tamże: wyd. 2 1956, wyd. 2 [!] t. 1-2 1957, wyd. 4 1966; wyd. z komentarzem W. Wierzewskiego: Tyrmand i jego „zły”. T. 1-3 [w 1 vol.]. Ilustracje: J. Sawka. Chicago: Contemporary Images International 1985; wyd. 5 Warszawa: Czytelnik 1990, wyd. 6 [właśc. 9] tamże 1993; Warszawa: Prószyński i S-ka 2001, tamże 2004; [Warszawa]: Wydawnictwo MG 2011. Biblioteka Wykształciucha; [wyd. 2] tamże 2014.

Inne formy wydań

Wyd. jako dokument dźwiękowy: Czyta M. Kondrat. Komentarz D. Wyżyńskiej i M. Łuszczyny. Warszawa: Agora 2007. Biblioteka Gazety Wyborczej. Mistrzowie Słowa, 21. Plik w formacie mp3; Czyta A. Ferency. Piaseczno: Heraclon International. Storybox.pl [2016]. 2 płyty audio (CD).
W 1981 w Programie III Polskiego Radia czytano powieść, wybuch stanu wojennego przerwał emisję audycji.

Przekłady

angielski

Zly. The man with the white eyes. [Przeł.:] D.J. Welsh. London 1958, wyd. nast. New York 1959.

chorwacki

Opaki. [Przeł.:] M. Moguš, B. Hutinec. Zagreb 1966.

duński

Zly. Den onde mand. [Przeł.:] E. Frey. København 1959.

fiński

Paha mies. [Przeł. z języka angielskiego] A. Hollo. Helsinki 1959.

francuski

Zly. L'homme aux yeux blancs. [Przeł.:] A. Posner. Paris 1960.

hebrajski

Ra’. [Przeł.:] A. (G’imi) Nevo. Yerushalayim [2019].

hiszpański

Zly. [Przeł.:] R. Margalef Llambrich. Barcelona 1962.

niderlandzki

Zly, het boze oog van Warschau. [Przeł.:] J.W. Crom. Gravenhage 1964.

niemiecki

Der Böse. [Przeł.:] K. Harrer. Berlin-Frankfurt-Wien-Ullstein 1958.

norweski

Zly. [Przeł.:] O. Bertelsen. Oslo 1959.

portugalski

Zly, o Mau. [Portugalia] 1964.

rosyjski

Zloj. T. 1-2. [Przeł.:] N. Fedorova (t. 1), K. Starosolska (t. 2). Moskva 1993. Wyd. nast. Kaliningrad 2019.

słoweński

Hudič. [Przeł.:] J. Moder. Ljubljana 1965.

szwedzki

Zly. Den onde mannen. [Przeł.:] L. Hansson. Stockholm, Uddevalla 1959.

ukraiński

Zloj. Pryhodnyc’kij roman. [Przeł.:] M. Pryhara, V. Strutyns’kyj. Kiïv 1959.
Zloj. [Przeł.:] I. Baziljanskaja. Harkiv 1995.

węgierski

A gonosz. Regény. [Przeł.:] P.E. Mach. Budapest 1958.

włoski

L'uomo dagli occhi bianchi. Romanzo. [Przeł.:] F. Wars, C. Rossi Fantonetti. Milano 1959.

Adaptacje

teatralne

Reżyseria: J. Głomb. Wystawienie: Legnica, Centrum Sztuki – Teatr Dramatyczny 1996.
Adaptacja: W. Tomczyk. Reżyseria: J. Buchwald. Wystawienie: Warszawa, Teatr Powszechny im. Z. Hübnera 2010.
Musical pt. Zły. Muzyka: P. Dziubek. Adaptacja i reżyseria: W. Kościelniak. Wystawienie: Gdynia, Teatr Muzyczny im. D. Baduszkowej 2015.
Reżyseria: P. Ratajczak. Wystawienie: Bielsko-Biała, Teatr Polski 2020.

radiowe

Reżyseria: T. Kukuła. Polskie Radio 1995.

filmowe

Scenariusz filmu animowanego w 9 odcinkach: J. Zalewski. Animacja: S. Paruch. Realizacja 2001.

5. Gorzki smak czekolady Lucullus. [Opowiadania]. Warszawa: Czytelnik 1957, 397 s. Wyd. nast.: wyd. 2 tamże 1995; Warszawa: Wydawnictwo MG 2007.

Zawartość

Chwila zwierzeń autora, czyli przedmowa. – Cz. 1: Gorzki smak czekolady Lucullus [przedruk zob. poz. ]; Kajaluk [przedruk zob. poz. ]; Niedziela w Stavanger [poz. ]; Tübingen ma białe kominy [przedruk zob. poz. ] – Cz. 2: Amulet, czyli zła wiara [przedruk zob. poz. ]; Jonathan Miller; Rower, czyli zemsta moralności [przedruk zob. poz.]. – Cz. 3: Zwyciężyć znaczy myśleć [przedruk zob. poz. ]; Hanka [przedruk zob. poz. ]; Opowieść o tragicznym tenisiście [przedruk zob. poz.].

Adaptacje

radiowe

opowiadania Gorzki smak czekolady Lucullus: Adaptacja i reżyseria: A. Piszczatowski. Polskie Radio 2007.

6. Siedem dalekich rejsów. Powieść. Powst. 1952-1957. Wyd. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1975, 224 s. Wyd. nast.: wyd. 2 tamże 1992; Warszawa: Czytelnik 1992; Warszawa: Wydawnictwo MG 2009, tamże: 2011, 2017. Por. poz. .

Książka po wydrukowaniu w wydawnictwie Czytelnik nie została dopuszczona do obrotu księgarskiego na skutek interwencji cenzury (zarzut „pornografii i obrony inicjatywy prywatnej”) [informacja: [S. Bereś] sb.: Literatura Polska po 1939. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa* 1989].

Przekłady

angielski

The seven long voyages. [Przeł.:] D.J. Welsh. London: M. Joseph 1959, 256 s.

niemiecki

Ein Hotel in Darłowo. Roman. [Przeł.:] J. Tauschinski. Berlin, Frankfurt am Main 1961, wyd. nast. Berlin, Wien 1962.

Adaptacje

radiowe

Adaptacja: B. Prządka. Reżyseria: J. Warenycia. Polskie Radio 1996.

telewizyjne

Adaptacja: R. Figura. Reżyseria: M. Ziębiński. Telewizja Polska 2001.

7. U brzegów jazzu. [Szkice]. [Wstęp:] S. Kisielewski: Perspektywy jazzu. Ilustrował J. Skarżyński. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne 1957, 256 s. Wyd. nast.: wyd. 2 Poznań: Historia i Sztuka 1992; Warszawa: Wydawnictwo MG 2008, tamże 2014.

Zawartość

Przedmowa autora. – Na początku był Wacek; Gąszcz kultury bieżącej; Prehistoria i korzenie; Artystyczna poświata urbanizmu; Wielka sztuka podwórka i ulicy; Nowy Orlean – czyli nieuchronne macierzyństwo. – Posłowie. – Bibliografia.

8. Wędrówki i myśli porucznika Stukułki. [Powieść]. Cz. 1. Kurier Polski 1957 nr 6-41. Wyd. osobne Poznań: Horyzont 1990, 88 s. Wyd. nast.: Warszawa: [b.w.] 1993; Warszawa: Wydawnictwo MG 2014; wyd. dokończone przez D. Klein i M. Dyrylicę pt. Wędrówki i myśli porucznika Stukułki. (Powieść dokończona) tamże 2016, 360 s.

Inne formy wydań

Wyd. jako dokument elektroniczny: Warszawa: Wydawnictwo MG 2014, plik w formacie EPUB, MOBI.
Powieść, wydawana początkowo w formie niedokończonej, w 2016 została opublikowana z zakończeniem napisanym przez zwyciężczynie konkursu rozpisanego przez Wydawnictwo MG.

9. Filip. [Powieść]. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1961, 407 s. Wyd. nast.: Chicago: Contemporary Images Int’l 1985; Londyn: Puls 1993; Kraków: Wydawnictwo Literackie 2002; Warszawa: Wydawnictwo MG 2010, tamże 2012.

Pierwsze wydanie powieści w formie ocenzurowanej, następne – w oryginalnej.

Przekłady

niemiecki

Filip. [Przeł.:] P.O. Loew. Frankfurt am Main 2021, 632 s., dostępna także jako e-book.

Adaptacje

radiowe

Cz. 1-2. Adaptacja: B. Prządka. Reżyseria: W. Modestowicz. Polskie Radio 1996.
Reżyseria: K. Czeczot. Wyd. jako dokument dźwiękowy: Warszawa: Osorno 2016, 1 płyta w formacie mp3.

10. Polacy, czyli pakamera. Komedia w 3 aktach. Dialog 1961 nr 6 s. 5-50. Przedruk zob. poz .

11. Naprawdę wczoraj. Scenariusz filmowy i dialogi. Reżyseria: J. Rybkowski. Ekranizacja 1963. Wyd.: Warszawa: Zespół Realizatorów Filmowych „Rytm1963, 170 s., powielone.

Adaptacja powieści Siedem dalekich rejsów [poz. ]. Film wycofano z kin wkrótce po premierze.

12. Niebo. (Projekt scenariusza). Dialog 1963 nr 6 s. 39-49. Przedruk zob. poz. .

13. Życie towarzyskie i uczuciowe. Powieść. Powst. 1961-1964. Wyd. Paryż: Instytut Literacki 1967, 519 s. Biblioteka „Kultury”, 152. Wyd. nast.: Warszawa: Officyna Liberałów* 1989; Warszawa: PoMOST* 1989; Warszawa: Czytelnik 1990; [wyd. 5] bez podtytułu Warszawa: Prószyński i S-ka [2006]; Warszawa: Wydawnictwo MG 2009, tamże: 2011, 2016.

Nagrody

Nagroda londyńskich „Wiadomości” w 1967.

Adaptacje

teatralne

Scenariusz i reżyseria: M. Bednarkiewicz. Wystawienie: Warszawa, Teatr Nowa Praga, Fabryka Trzciny 2007.

14. Fryzury Mieczysława Rakowskiego. [Esej]. „Kultura”, Paryż 1967 nr 10 s. 57-73. Wyd. osobne [Warszawa:] Arka* 1983, 19 s. Wyd. nast. Warszawa: BAZA* 1989. Przedruk zob. poz. , .

15. Notebooks of a dilettante. The encounters and confrontations of a „US immigrant in America”. [Eseje i wspomnienia]. New York: Macmillan 1970, [12], 240 s.

Pierwodruki w piśmie „The New Yorker” w 1967-1970.

Zawartość

American diary; From the Notebook of dilettante; Israeli notebook; From the Spanish notebook; A European from America in Europe; On revolution – and related matters; Revolution in West and East. Comparative notes on two implansibilities; On permissiveness and correctitude.

Przekłady

hiszpański

Apuntes de un diletante. Mexico 1972.

polski

fragmentu pt. Prawo Tyrmanda. Przeł.: J. Korwin-Mikke. Warszawa: Officyna Liberałów* 1985, 32 s.
całości: Zapiski dyletanta. Z języka angielskiego przeł. M. Wolanin. Warszawa: ROK Corporation; Most 1991, 240 s. Wyd. nast.: Warszawa: Wydawnictwo MG 2018.

16. Cywilizacja komunizmu. [Szkice]. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1972, 286 s. Wyd. nast.: pt. Cywilizacja i komunizm. Warszawa: Słowo* 1985; Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1992; [wyd. 4] Warszawa: Wydawnictwo LTW 2001, Łomianki: Wydawnictwo LTW 2006; Warszawa: Wydawnictwo MG 2013, tamże 2016.

Zawartość

Wstęp. – Jak się urodzić; Jak przeżyć szpital położny; Jak być dzieckiem; Jak chodzić do szkoły; Co robić po szkole; Jak przejść przez uniwersytet; Jak korzystać z wynalazku telefonu; Jak posługiwać się pocztą; Jak być kobietą; Dlaczego pasta do zębów nie czyści; Co to jest spółdzielnia pracy; Co to jest inicjatywa prywatna; Jak czytać napisy w miejscach publicznych; Jak przeciwstawiać się; Co to jest plan; Jak kupować; Jak być oszukiwanym przez państwo; Co to jest praca społeczna; O metafizyce i etyce na co dzień; Komunizm – hitleryzm; Co to znaczy chcieć dobrze; Jak kochać; Co to jest urząd; Jak być playboyem; Policja – czyli sumienie; Co to jest komisja; Co to jest paszport zagraniczny; Jak być Żydem; Nowa góra społeczna i jej dolce vita; Czemu służy sport; Kultura – czyli niewiara doskonała; Co to jest rewizjonizm; Ameryka – czyli kłamstwo totalne; Co to jest słowo; Jak umrzeć. – Zakończenie.

Przekłady

angielski

The Rosa Luxemburg Contraceptives Cooperative. A Primer on Communist Civilization. New York 1972.

chorwacki

Civilizacija komunizma. [Przeł.:] A. Cvitanović. Zagreb 2017. Biblioteka Književna Smotra.

17. Dziennik 1954. „Wiadomości”, Londyn 1974 nr 18, 37/38, 46, 50/51; 1975 nr 13, 24, 28, 40/41, 43, 51/52; 1976 nr 31, 43, 45, 51; 1977 nr 10, 18, 21, 26, 31, 34/35, 38/39, 44, 46; 1978 nr 1, 7/8, 13/14, 15, 25. Wyd. osobne T. 1-2. Londyn: Polonia Book Fund 1980, 364 s. Wyd. nast.: [Warszawa:] Niezależna Oficyna Wydawnicza* 1981; [Warszawa: b.w.* 1982]; [Kraków: b.w.* 1983]; Warszawa: Cel* 1983; Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1981 [właśc. 1984]; wyd. 3 Londyn: Polonia 1985; [Toruń:] to* [1987]; Warszawa: Officyna Liberałów* 1988; wyd. ze wstępem J. Zielińskiego Warszawa: Res Publica 1989; wyd. 5 Londyn: Puls 1993; Warszawa: Świat Książki 1996, tamże 1996; Dziennik 1954. Wersja oryginalna. Wstęp i oprac.: H. Dasko. Warszawa: Tenten 1995; toż Warszawa: Prószyński i S-ka 1999, wyd. nast. tamże 2001; Warszawa: Wydawnictwo MG 2009, tamże: [2011], [2015].

Obejmuje okres od stycznia do marca 1954. Przygotowywany do druku od początku lat siedemdziesiątych.

Przekłady

angielski

Diary 1954. [Przeł.:] A. Shelton, A.J. Wrobel. Evanston, IL 2014.

francuski

Journal 1954. [Przeł.:] L. Dyévre. Paris 2018.

Adaptacje

teatralne

Reżyseria: A. Sajnuk. [Przedstawienie impresaryjne]. Wystawienie premierowe: Łódź, klub Wytwórnia (w ramach Letniej Akademii Jazzu) 2015.

radiowe

Adaptacja: J. Zalewski. Polskie Radio 1989.

telewizyjne

Adaptacja w formie monodramu: J. Suchecki. Reżyseria: J. Zalewski. Telewizja Polska 1995 (wykonanie: P. Fronczewski).

Wyd. pt. Dziennik 1954; Kondycja własna. Warszawa: Krąg* 1982, 486 s.

Zawartość

Dziennik 1954. – Kondycja własna – [Eseje drukowane wcześniej w: „Kultura”, Paryż 1967-1970]: Porachunki osobiste; Fryzury Mieczysława Rakowskiego [poz. ]; W rok później; Hłasko; Dowcip.

Wyd. osobne eseju Porachunki osobiste. Toruń: to* 1989, 41 s. Przedruk zob. poz. .

18. Tu w Ameryce, czyli dobre rady dla Polaków. [Eseje]. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1975, 80 s. Wyd. nast.: [b.m.w.* 1981]; pt. Tu w Ameryce. [Toruń]: to* [1989], 55 s.

Eseje drukowane w „Wiadomościach”, Londyn 1976.
W wyd. z 1989 pominięto szkic „Polacy przegrywają Amerykę”.

Zawartość

Polacy przegrywają Amerykę; Polaku, czy ci nie żal – czyli Konfederacja; Historiozofia pro domo sua; Tu w Ameryce; O pochodzeniu gatunków; Co i jak?. – W wydaniu z 1989 pominięto szkic: Polacy przegrywają Amerykę.

19. The ugly beautiful people. Essays on liberal culture. Lanham: University Press of America 1985, 121 s.

Zawartość

Two cultures; Commentary; Notes on liberal culture; The ugly beautiful people; The sin of incoherence; The cult of deficient thinking; Magazines and unreason; Toying with the cultural messages; The myth of the sexual revolution; Sexometrix; Normaley – our sixth sense; Our civilization; The age of information; The innocent and unhappy American; Drugs & fashionable nihilism; Modern culture and the norms for intimate relationships; Notes on how to live; On interpretation; Accentuate the negative.

20. Porachunki osobiste. [Eseje]. Wstęp: H. Dasko. Warszawa: LTW 2002, 229 s. Wyd. nast.: Warszawa: Wydawnictwo MG 2020.

Zawartość

H. Dasko: Drogi i bezdroża Leopolda Tyrmanda. – Publicystyka: Fryzury Mieczysława Rakowskiego [poz. ], – z poz. : Polacy przegrywają Amerykę; Polaku, czy ci nie żal; Historiozofia pro domo sua; Tu w Ameryce; O pochodzeniu gatunków; Co i jak?, – z poz. : Porachunki osobiste; W rok później; Hłasko; Dowcip, – oraz: Kopanie i mówienie; Socjalizm – czyli pewność; Sprawa Piaseckiego; [Incipit:] Jedną z cech totalizmów...; Czego chcą Polacy? – Varia: „Porachunki osobiste” Leopolda Tyrmanda. [Stenogram dyskusji w Radiu Wolna Europa. Druk „Na Antenie1967 nr 52]; – Leopold Tyrmand: Smutno mi Boże – kiedy na Zachodzie...; – J. Mieroszewski: Uwagi na marginesie lektury; – Leopold Tyrmand: List otwarty do p. Juliusza Mieroszewskiego; – Recenzje [wydawnicze] „Życia towarzyskiego i uczuciowego”.

wydanie osobne eseju Porachunki osobiste: Toruń: „to”* 1989, 41 s.

21. Pokój ludziom dobrej woli…Teksty niewydane. Kraków 2010: MG, 203 s. Biblioteka Wykształciucha.

Zawartość

Na Atlantyku wzdłuż wybrzeży Norwegii; „Błyskawicę” słychać w Oslofiordzie [poz. ]; Pokój ludziom dobrej woli [poz. ]; Kolacja; Ziutek nie chce spekulować; Zatoka dobrych kąpieli; Żegluga na jachcie „Cudowne zmęczenie nr 3”; Listy do Amandy (fragmenty); Niebo. Projekt scenariusza [poz. ]; Polacy czyli pakamera. Komedia w 3 aktach [poz. ].

22. Tyrmand warszawski. Teksty niewydane. Warszawa: Wydawnictwo MG 2011, 160 s. Biblioteka Wykształciucha.

Zawartość

…U mojego króla; Warszawa 48; Lesseps życzliwy Warszawie; Nowe oblicze starej Warszawy; Sacco di Varsavia; Atakuję Nowy Świat!; Z cyklu „Warszawa 50”: 1. Intermezzo W-Z; 2. Chaussony; 3. Najładniejsza; …Więcej światła…; [Zachodzi pytanie…]; [Pewnego majowego ranka…]; [Problem kiosków…]; Z cyklu „List z Warszawy” [Otóż czas nadszedł…]; [Chodzi człowiek…]; [Cudowne zjawisko…]; [Mówiąc: Mazowsze…]; [Któregoś czerwcowego popołudnia…]; [Trudno – niech mnie nazwą zrzędą…]; [Przed kilku dniami…]; [Kiedy deszcz ze śniegiem…]; [W Warszawie gości obecnie wystawa…]; [W Dzień Zaduszny…]; [Nie przypominam sobie…]; Raz jeszcze o Warszawie; Wspomnienie o Warszawie, od której nie chce się odejść.

23. Opowiadania wszystkie. Kraków: MG 2012, 375 s. Biblioteka Wykształciucha.

Zawartość

z poz. : Rower, czyli zemsta moralności; Hanka; Opowieść o tragicznym tenisiście; Kolacja; Amulet, czyli zła wiara; Zwyciężać znaczy myśleć; – z poz. : Pokój ludziom dobrej woli; Hotel Ansgar; „Błyskawicę” słychać w Oslofiordzie; Jonathan Miller, – z poz. : Gorzki smak czekolady Lucullus; Kajaluk, – Niedziela w Stavanger [poz. ]; Tübingen ma białe kominy [poz. ].

24. Zielone notatniki. Powst. 1985. Wstęp i opracowanie: D. Pachocki. Kraków: MG 2020, 233 s.

Szuflada Leopolda Tyrmanda – Notatnik 1: Sądy. – Notatnik 2: Stukułka. – Notatki koncepcyjne; Powiedzenia; Notatki koncepcyjne; Powiedzenia; Notatki koncepcyjne; Powiedzenia; Notatki koncepcyjne; Powiedzenia; Notatki koncepcyjne.

Listy

1. Listy do redaktorów „Wiadomości. Powst. 1945-1981. Opracował i przypisami opatrzył M.A. Supruniuk. Konsultacja edytorska: B. Dorosz. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2014, 206 s. Archiwum Emigracji. Dokumentacja Życia Literackiego Kręgu Londyńskich „Wiadomości (1945-1981), t. 3.
2. W emigracyjnym labiryncie. Listy 1965-1982. Autorzy: S. Mrożek, L. Tyrmand. Wstęp i opracowanie: D. Pachocki. Posłowie: T. Nyczek. Kraków: Wydawnictwo Literackie 2017, 292 s.
3. Tyrmandowie. Romans amerykański. Rozmawiała i skomponowała A. Tuszyńska. Kraków: MG 2012, 269 s. [zawiera przekłady korespondencji L. Tyrmanda i M.E. Tyrmand].

Adaptacje

radiowe

Adaptacja: B. Marcinik. Czyta: P. Bluszcz, P. Machalica. Polskie Radio 2020.

Przekłady tekstów w antologiach zagranicznych

angielski

On freedom. Essays from the Frankfurt Conferenc. [Red.] J.A. Howard. [Przedmowa:] R.A. Nisbe. Greenwich, CT 1984.

niemiecki

Pointen. [Wybór i przekł.] K. Dedecius. Zürich 1997.
Prosa. [Wybór] K. Dedecius. [Przeł.:] Jean Paul d'Ardeschah et al. Zürich 1997.
Anti-Totalitarismus. Eine polnische Debatte. [Wybór:] P. Śpiewak. [Przeł.:] A. Altmayer [et al.]. Frankfurt am Main 2003.

Prace redakcyjne

1. Explorations in freedom. Prose, narrative and poetry from „Kultura”. [Oprac.:] L. Tyrmand. [Przedmowa:] P.F. Wheeler. New York: The Free Press, The State University of New York at Albany; London: Collier-Macmillan 1970, XVI, 442 s.
Tu także L. Tyrmand: The Cocktail Party, s. 421-431.
2. Kultura” essays. [Oprac.:] L. Tyrmand. [Przedmowa:] P.F. Wheeler. New York: The Free Press, The State University of New York at Albany; London: Collier-Macmillan 1970, XVI, 344 s.

Omówienia i recenzje

Ankiety dla IBL PAN 1957, 1958.

Autor o sobie

L. Tyrmand: Porachunki osobiste. „Kultura”, Paryż 1967 nr 3.

Wywiady

D. Wąsowicz. Kurier Polski 1957 nr 6.
J. Wilczek. Ruch Muzyczny 1957 nr 9.
Leopold Tyrmand o Ameryce. Wywiad z autorem „Złego”. America 1966 nr 94.
Z Leopoldem Tyrmandem Janusz Kowalewski rozmawia o czymś, co zatytułować można: „O sobie samym i o defreggerszczyźnie. Wiadomości”, Londyn 1971 nr 25.
Gdzie tu Stasia? Rozm. M. Zimecki. Tygodnik Powszechny 1981 nr 45.
Nie pozostało mi nic innego jak zostać pisarzem. Rozm. W. Wierzewski. Tygodnik Nowojorski 1985 nr 1-2, przedruk: „Stańczyk”* 1986 nr 1, „Literatura” 1989 nr 11/12, w: W. Wierzewski: Pegaz za oceanem. Toruń 2002.

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 3. Warszawa 1964.
Literatura polska po 1939. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa* 1989 ([S. Bereś] sb).
Z.R. Wilkiewicz: Polnische Exilliteratur 1945-1980. Köln, Wien 1991.
E. Dolata-Makuch: Leopold Tyrmand. Zestawienie bibliograficzne w wyborze. Poradnik Bibliotekarza 1995 nr 6.
Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939. T. 1. Lublin 2000 (I. Iwasiów).
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (J. Wojnowski).

Ogólne

Książki

M. Urbanek: Zły Tyrmand. Warszawa: Słowo 1992, 233 s. . Wyd. nast.: [wyd. 2] Warszawa: Iskry 2007; [wyd. 3] tamże 2019.
K. Sernicka [-Kwiatkowska], M. Gawęcki: Amerykański brzeg Leopolda Tyrmanda. Warszawa: Tewet 1993, 133 s., wyd. nast. pt.: Tyrmand i Ameryka. Gdańsk: Bursztyn 1998, 256 s.
R.K. Przybylski: O tym, jak Leopold Tyrmand wałęsał się w świecie kultury popularnej. Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne 1998, 180 s.
I. Iwasiów: Opowieść i milczenie. O prozie Leopolda Tyrmanda. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2000, 221 s. Wyd. nast. tamże 2002.
Jeden jest jazz...: ... Tyrmand jego prorokiem. Zapis panelu dyskusyjnego, który odbył się 4 listopada 2006 roku w Centrum Artystycznym Montownia podczas Pierwszego Festiwalu Warszawskiego Newinni Czarodzieje. Tyrmand, Komeda, Polański. [b.m]: [b.w.] [2007], 14 s.
R. Dziewoński: W cieniu „Złego. Warszawa 2008: Prószyński i S-ka, 190 s.
M. Kowalczyk: Tyrmand karnawałowy. Kraków: Universitas 2008, 288 s.
K. Kwiatkowska, M. Gawęcki: Ameryka Tyrmanda. Gdańsk: słowo / obraz terytoria [2011].
Tyrmandowie. Romans amerykański. Rozmawiała i skomponowała A. Tuszyńska. Kraków: MG 2012, 269 s. [zawiera przekłady korespondencji L. Tyrmanda i M.E. Tyrmand].
Ceglane ciało, gorący oddech. Warszawa Leopolda Tyrmanda. Red.: A. Karpowicz, P. Kubkowski, W. Pessel, I. Piotrowski. Warszawa: Uniwersytet Warszawski – Lampa i Iskra Boża 2015, 510 s. Topo-Grafie, t. 2 [Zawartość: P. Kubkowski, I. Piotrowski: Topo-Grafie II. Literatura i miasto; I. Piotrowski: W Nieparyżu, nie gdzie indziej. Stolica dzieciństwa i rodzinne miasto Leopolda Tyrmanda; K. Niciński: Tyrmand prasowy; E. Rybicka: Atmosfera – mapy emocjonalne i sensualne w twórczości Leopolda Tyrmanda; M. Madurowicz: Tekst warszawski literatury Tyrmanda; Ł. Bukowiecki: Między trawieniem a upamiętnianiem. Dziedzictwo Leopolda Tyrmanda; M. Litwinowicz-Droździel: Dzielny rumak zwany Chausson; P. Kubkowski: Pokonywanie ulic. Miejska męskość; J. Papuczys: Tyrmand i sport; W. Parfianowicz-Vertun: „Człowiek własnego kąta”. Mieszkania realne i fantazmatyczne; J. Jaworska: Romans testylny; K. Kuzko-Zwierz: Fenomen warszawski „ciuchów”; M. Gołąb: Podejrzany gość z notesem, czyli Tyrmand kanjpiany; I. Tomczyk: Tłumy w oczekiwaniu na seans, czyli warszawskie kina okiem Tyrmanda; S. Chutnik: Tyrmand w wydaniu dźwiękowym. Próba rekonstrukcji słyszanego i słuchającego; A. Karpowicz: „Jako skromne ćwiczenie <> stosując jazz”. Nowy Orlean Leopolda Tyrmanda; C. Zgoła: „Music maestro, please…prosimy do tańca z życiem, jak najszybciej na parkiet świata!” Tyrmand paryski; T. Jędrzejewski: Wilno Leopolda Tyrmanda. Historia odpychania; P. Dobrosielski: „Ten rodzaj wojny odpowiadał mi wyjątkowo”; W.K. Pessel: „O wojnie z humorkiem”. Tyrmand na Północy; I. Suchojad: Tyrmanda sen o Krakowie; K. Sobczak: „Siedem dalekich rejsów”. Flirt (z) gatunkiem; O. Kaczmarek: „Mapowanie” Ameryki Tyrmanda.
P. Potasińska: Kult, mit i kompleks. Figury autokreacji w twórczości Leopolda Tyrmanda, Marka Hłaski i Tadeusza Konwickiego. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 2015, 183 s.
U brzegów Leopolda Tyrmanda. Red. naukowa: M. Górka. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej 2015, 384 s. [Zawartość: Wstęp – B. Jagoda: Dalekie rejsy Leopolda Tyrmanda. Refleksje o kulturze we wczesnej publicystyce emigracyjnej; K. Szewczyk: Filmowy dorobek Tyrmanda. Rola twórczości filmowej, zrealizowanych i niezrealizowanych projektów artystycznych; S. Kłos: Obywatel Tyrmand. O wizerunku Leopolda Tyrmanda w polskim filmie dokumentalnym; N. Zatka: Przyjaciel i wróg: na co dzień, okazjonalnie, po ćwiartce wódki. Leopolda Tyrmanda relacje z mężczyznami i portrety (własnej) męskości; A. Jeziorkowska-Polakowska: Zupełnie zwyczajne niezwykłe losy flâneura – „Filip” Leopolda Tyrmanda; B. Krzysztan: Odnaleźć niewypowiedziane. Leopold Tyrmand i tożsamość żydowska; K. Wądolny-Tatar: Poetyka opowiadań Leopolda Tyrmanda; B. Baszczak: Leopold Tyrmand – szkic do portretu socjologicznego; M. Górka: Tyrmand w oparach komunizmu. Interpretacja „Dziennika 1954”; J. Lubelski: Arogancka elegancja czyli „rozkosze konserwatyzmu”. Notatki o Leopoldzie Tyrmandzie; P. Szarota: O modzie, elegancji i kolorowych skarpetkach; K. Bzowska: buntownik z wyboru czyli kalejdoskop masek Leopolda Tyrmanda; T.M. Głogowski: Leopold Tyrmand – autokreacja jako działalność twórcza; H. Jaxa-Rożen: „Dziennik 1954” Leopolda Tyrmanda i o dzienniku. Notatki z lektury; E. Czapska: Warszawa Tyrmanda na podstawie „Dziennika” i „Złego”; K. Chruściński: Kultura w kształtowaniu osobowości i działania człowieka.
M. Woźniak: Biografia Leopolda Tyrmanda. Moja śmierć będzie taka jak moje życie. Warszawa: Wydawnictwo MG 2016, 461 s. Wyd. nast. Kraków: MG [2020].
M. Woźniak, K. Okólska: Bogna Tyrmanda. Nastolatka, która rozkochała w sobie pisarza. Warszawa: Wielka Litera 2019, 319 s.
Alfabet Tyrmanda. Wstęp, wybór i opracowanie: D. Pachocki. Warszawa: Wydawnictwo MG 2020, 382 s.
I. Jarosińska: Zły. Instrukcja obsługi w porządku alfabetycznym. Warszawa: Instytut Badań Literackich. Wydawnictwo; Stowarzyszenie Pro Cultura Litteraria 2020, 292 s.
Leopold Tyrmand. Pisarz – człowiek spektaklu – świadek epoki. Pod red. M. Woźniewskiej-Działak. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury 2020, 335 s. [Zawartość: P. Gliński: Słowo wstępne. – M. Woźniewska-Działak: Leopolda Tyrmanda wierność założeniom; P. Rodak: 1954: diarystyczny projekt literacki Leopolda Tyrmanda; B. Dopart: Nowy Robinson warszawski. Leopold Tyrmand (diarysta) wobec stołecznej elity kulturalnej; Ł. Kucharczyk: „Być sobą, być sobą…” i tak dalej, jak już wiemy. Koncepcje tożsamości w „Dzienniku 1954” Leopolda Tyrmanda; D. Heck: Na próbę, w zawieszeniu. Eseizm Leopolda Tyrmanda; W. Kudyba: Gry z konwencjami gatunkowymi w „Cywilizacji komunizmu” Leopolda Tyrmanda; W. Lewandowski: Dzieło niedocenione. O „Cywilizacji komunizmu”; M. Całbecki: Kandyd warszawski? „Filip” Leopolda Tyrmanda jako powiastka filozoficzna; D. Pachocki: Życzliwie spolaryzowani. Listy Leopolda Tyrmanda i Jerzego Giedroycia; M. Brzóstowicz-Klajn: Nieoczywiste oblicze kultury popularnej według Leopolda Tyrmanda; M. Tomczok: Jazzowe „ostinato”. „Marksistowska” krytyka muzyki według Leopolda Tyrmanda; I. Tomczyk-Jarzyna: Między słowem a obrazem – o filmowości „Złego” Leopolda Tyrmanda; J. Pogorzelska, J. Klejnocki: Leopold Tyrmand w perspektywie wystawienniczej; A. Rejter: Pejzaż onimiczny „Złego” Leopolda Tyrmanda. Konteksty interpretacyjne; A. Karpowicz: Zaczarowywanie geografii. Mapa literacka Leopolda Tyrmanda; M. Woźniak: Wypatrzony horyzont. O migracjach Leopolda Tyrmanda; Matthew Tyrmand w rozmowie z Magdaleną Woźniewską-Działak: Spod jego pióra nigdy nie płynęła czysta fikcja. O życiu i pisarstwie Leopolda Tyrmanda].
J. Pasterska: Świat według Tyrmanda. Przewodnik po utworach fabularnych. Rzeszów: Fosze 2020, 236 s.
G. Sołtysiak: Nie taka zła. Przewodnik po Warszawie Leopolda Tyrmanda. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego 2020, 167 s.
M. Woźniak: Tyrmand. Pisarz o białych oczach. Warszawa: Marginesy 2020, 495 s.

Artykuły

S. Kisielewski: Leopold Tyrmand – pisarz zapomniany. Twórczość 1962 nr 4, polemika: A. Kijowski: Wielki pisarz, dla kogo? Tamże nr 4.
A. Jackiewicz: Tyrmand. Film 1963 nr 30.
[Z. Grabowski] Jawnuta: Ostatni łan. „Wiadomości”, Londyn 1967 nr 24 [dot. m.in. pseudonimu Fleming, przypisywanego L. Tyrmandowi].
Na Antenie 1967 nr 52 [stenogram dyskusji na temat publicystyki Tyrmanda z udziałem J. Czapskiego, K.A. Jeleńskiego, M. Morawskiego i J. Nowaka].
J. Kochański: Życie uczuciowe Leopolda Tyrmanda. Odgłosy 1969 nr 6.
E. Lipowiecka: Leopold Tyrmand w Ameryce. „Na Antenie”, Londyn 1970 nr 88.
I. Shenker: Pole meets success in a new language. New York Times 1970 nr z 7 IV.
J. Urban: Salonowiec. Polityka 1970 nr 31.
L. Lipski: Leopold Tyrmand. Wiadomości”, Londyn 1976 nr 27.
D. Holbrook: The battle of tolerance. The Times”, London 1978 nr z 30 V [dot. pisma „Chronicles of Culture”], streszczenie: „Wiadomości”, Londyn 1978 nr 31.
[S. Kisielewski] Kisiel: Odpływ krwi od mózgu. Tygodnik Powszechny 1980 nr 49.
J. Kydryński: Adolf i Leopold. Dziennik Polski 1981 nr 246 [wspomnienie przyjaźni z L. Tyrmandem].
A. Straszewski: Święty Leopold i jego reduta. „Kontakt”, Paryż 1984 nr 12, przedruk: „Polityka Polska”* 1984 nr 6.
A. Korsak: Leopold Tyrmand (1920-1985). „Nowy Dziennik”, Nowy Jork 1985 nr z 28 III dod. „Przegląd Polski” .
J.K. Kozioł: Pożegnanie Leopolda Tyrmanda i Józefa Mackiewicza. Tygodnik Nowojorski 1985 nr 3.
K. Koźniewski. „Zdanie1985 nr 7/8.
[R. Legutko] M. Leski: Amerykański Tyrmand. „Arka”* 1985 nr 12, przedruk w: „Arka. Wybór 10-12”, Paryż 1986, oraz w tegoż: Bez gniewu i uprzedzenia. Paryż 1989, [Kraków] Wydawnictwo X, Towarzystwo Wiedzy Politycznej* [1989].
J. Matuszkiewicz: Puls pokolenia. Jazz Forum 1985 nr 3.
S. Mrożek: Leopold. „Puls”, Londyn 1985 nr 25, przedruk „Stańczyk”* 1986 nr 1.
[W. Skalmowski] M. Broński: Leopold Tyrmand (1920-1985). „Kultura”, Paryż 1985 nr 7/8.
J.J. Szczepański: Paradoksalny moralista. Tygodnik Powszechny 1985 nr 13.
R. Waschko: Skok barbarzyńcy. Jazz Forum 1985 nr 4.
P. Wierzbicki: Cowboy z Krakowskiego Przedmieścia. „13”* 1985 nr 11, przedruk: „Nowy Dziennik”, Nowy Jork 1986 nr z 27 III dod. „Przegląd Polski”, „Nurt”* [1987] nr 5.
J. Korwin-Mikke: Marek Hłasko & Leopold Tyrmand. „Stańczyk”* 1986 nr 3.
P. Wasilewski: Leopold Tyrmand i Marek Hłasko. W: „Student1987 nr 1, przedruk w tegoż: Hłasko nieznany. Warszawa 1991.
P. Wierzbicki: Dodatek (trzy dawniejsze studia w Warszawskim Salonie). „Kurs1987 nr 29; „Nurt” 1987 nr 5, przedruk w tegoż: Rozkosznisie czyli epos gnidologiczny w czterech księgach. Warszawa 1991.
P. Wierzbicki: Lokaj i inne felietony: Tyrmand. „Kurs”* 1987 nr 29.
S. Kisielewski: Leopold Tyrmand. W tegoż: Według alfabetu. Warszawa: Biblioteka Polityki Polskiej i Wydawnictwo Grup Politycznych Wola* 1988, wyd. nast.: tamże 1989; Warszawa: Brama* [19]89.
M.I.: Leopold Tyrmand 1920-1985. „Antyk”* 1988 nr 3/4.
P. Bratkowski: Inny sposób walki. Tygodnik Kulturalny 1989 nr 4 dod. „Książki”.
[A. Legeżyńska] A. Gawarzewska: O dwóch przypadkach krytyki stalinizmu. (Leopold Tyrmand, Adam Ważyk). W: Do współczesności. Warszawa* 1989.
J. Miller: Zanim nastąpi powrót Tyrmanda. Odrodzenie 1989 nr 4, przedruk w: Pisarze emigracyjni. Kraków 1993.
Ł. Perzyna: Dyskretny urok establishmentu. Miesięcznik Literacki 1989 nr 10.
M. Zielińska: Największy plac w Europie. Kronika Warszawy 1989 nr 4.
S. Kisielewski: Barwny motyl na beznadziejnym tle. (O Leopoldzie Tyrmandzie). Przekrój 1990 nr 2338.
W. Majcherek: Miłosz – Tyrmand. „Kultura Niezależna”* 1990 nr 58.
M. Zielińska: Wieczne miasto na ruchomych piaskach. Res Publica 1990 nr 3 [Warszawa widziana oczami m.in. L. Tyrmanda].
T. Konwicki: Portret mężczyzny w kolorowych skarpetkach. Więź 1991 nr 7/8.
M. Woźniakiewicz-Dziadosz: Literacki renesans Tyrmanda. Slavica 1991 t. 25.
M. Zielińska: Od Alej Jerozolimskich do Pana Boga, czyli metafizyka po warszawsku. Twórczość 1991 nr 11/12.
A.N. Uggla: Młoda polska proza” w Szwecji. „Pamiętnik Literacki”, Londyn 1992 [dot. recepcji twórczości M. Hłaski i L. Tyrmanda].
S. Chwin: Tyrmand, czyli „broń życiowego detalu”, dandyzm i duch pikarejski; Tyrmand i „marrani [dot.: Dziennik 1954]. W tegoż: Literatura a zdrada. Kraków 1993.
M. Czermińska: Leopold Tyrmand – głos świadka. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza 1993.
H. Dasko: Archiwum Tyrmanda. Życie Warszawy 1993 dod.Ex Librisnr 28.
J. Olejniczak: Tyrmand. W: Pisarze emigracyjni. Kraków 1993.
A. Borowska: Problem alienacji w dziennikach Herlinga-Grudzińskiego, Gombrowicza, Konwickiego i Tyrmanda. W: Kresy i pogranicza. Olsztyn 1995.
P. Bratkowski: Dziennik 1954-1980-1995. „Gazeta Wyborcza” dod. „Książki.1995 nr 6.
H. Dasko: Tyrmand – wersja oryginalna. Gazeta Wyborcza 1995 nr 90.
R.K. Przybylski: Co począć z kulturą popularną? (Próba odpowiedzi z odwołaniem do Tyrmanda). W: Różnorodność inspiracji kulturowych w literaturze. Katowice 1995.
L. Burska: Tyrmand. W: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Warszawa 1996.
J. Siedlecka: Wypominki. Warszawa 1996, wyd. nast.: wyd. 2 Warszawa 2001, wd. poszerzone pt. Wypominki o pisarzach polskich. Warszawa 2004, passim.
J. Pasterska: Człowiek i świat w wojennej prozie Leopolda Tyrmanda. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Historia Literatury 1998 nr 4.
I. Iwasiów: Rzeczy Tyrmanda. W: Człowiek i rzecz. Poznań 1999.
J. Pasterska: Leopolda Tyrmanda pisarskie zmagania z komunizmem. W: W kręgu twórczości pisarzy emigracyjnych. Rzeszów 1999.
M. Czermińska: Prowokacyjne świadectwo Leopolda Tyrmanda. W tejże: Autobiograficzny trójkąt. Kraków 2000.
T.M. Głogowski: Skarpetki Tyrmanda. W: Miniatura i mikrologia literacka. Katowice 2000.
T.M. Głogowski: Od bikiniarza do konserwatysty. Tyrmand i muzyka rozrywkowa. Opcje 2001 nr 1 s. 9-14.
T. Mysłek: Rażąca barwność barona kurlandzkiego. Gazeta Polska 2001 nr 18.
E.M. Thompson: Leopold Tyrmand, peryferyjność i amerykański ruch konserwatywny. Tłum. T. Kunz. W: Życie w przekładzie. Kraków 2001.
A. Kopiński: Nie będę efektownym uchodźcą...”, czyli Anty-Miłosz. Arcana 2002 nr 2.
J. Romaniuk: Defending America against itself. The 1960s USA in the Polish intellectuals' perspective. „Anglica2003 vol. 13 [dot. też m.in. Cz. Miłosza].
W. Forajter: Nieśpieszny spacer po Warszawie Leopolda Tyrmanda. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Civitas Mentis 2007 t. 2 nr 2503.
J. Siedlecka: Kryptonim „Pióro” i „Baron” – polowanie na Leopolda Tyrmanda. W tejże: Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów. Warszawa 2008.
D. Dąbrowska: Wszystkie zmysły PRL-u w prozie krajowej Leopolda Tyrmanda. W: Zmysłowy komunizm. Somatyczne doświadczenie epoki. Warszawa 2014.
S. Koper: Dziwne losy Leopolda T. W tegoż: Skandaliści PRL. Warszawa 2014.
E. Padoł: Leopold Tyrmand: dżentelmen bywa drażliwy. W tejże: Dżentelmeni PRL-u. Warszawa: Prószyński i S-ka 2015.
H. Jaxa-Rożen: Leopold Tyrmand. Dziennik pisarza. Autokreacja i powieść. Forum Socjologiczne 2016 t. 7.
P. Millati: Amerykańska przygoda Leopolda Tyrmanda z konserwatyzmem. W: Literatura polska obu Ameryk. Studia i szkice. Seria druga. Katowice 2016.
M. Wiśniewska: Zdecydowałem się bronić Ameryki przed nią samą” – Leopold Tyrmand walczy o wolność. W: Formy zaangażowania. Pisarki i pisarze w kulturze XX i XXI wieku. Poznań 2017.
M. Wolski: Zdecydowany reakcjonista. Leopold Tyrmand w dokumentach organów bezpieczeństwa z lat 1945-1962 (Zarys problematyki). „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-19892017 nr 1.
J. Pasterska: Rozczarowanie i walka. Leopolda Tyrmanda burzliwy romans z Ameryką. W: Wygnanie i mit. Szkice o pisarzach (e)migracyjnych. Rzeszów 2019.
M. Wiśniewska: Leopold Tyrmand – jazzman w powojennej Polsce; M. Wróblewski: Maszyna miasta Tyrmanda, czyli między uniwersalnością a lokalnością pisarskiego ujęcia urbanistycznych przestrzeni. Litteraria Copernicana 2020 nr 4.
E. Dąbrowicz: Stulecie Tyrmanda. Cezura w biografii publicznej pisarza. Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo 2021 nr 11.

Hotel Ansgar

K. Koźniewski: Wojna w pogodnych oczach. Tygodnik Powszechny 1948 nr 30.
J. Meysztowicz: Nabyć, czytać, nie czytać?... „Hotel Ansgar”. Dziś i Jutro 1948 nr 35, nawiązanie: M.Ku. tamże.
O.B.:Z wydawnictw. Tygodnik Warszawski 1948 nr 22.
W. Żukrowski. „Odra1948 nr 15.

L. Tyrmand: Zły

J. Błoński: O powieści i Tyrmandzie. Przegląd Kulturalny 1956 nr 15.
T. Drewnowski: Powieść i opowiadanie. „Rocznik Literacki 1955wyd. 1956.
L. Herdegen: Zły jest dobry. Życie Literackie 1956 nr 13.
J. Iwaszkiewicz: Trędowata” naszych czasów. Życie Warszawy 1956 nr 72.
J. Iwaszkiewicz: Dzisiejsza „Trędowata. Życie Literackie 1956 nr 16.
Z. Kuthan: O „Złym” – źle i dobrze. Dziś i Jutro 1956 nr 10, nawiązanie: Z. Lichniak: Kosztowny dowcip, czyli koniec atrakcyjnej tandety. „Dziś i Jutro” 1956 nr 11.
J. Kwiatkowski: Polski bestseller. Twórczość 1956 nr 4.
A. Micewski: Częściowa pochwała chuligaństwa. Dziś i Jutro 1956 nr 10, polemika: [A. Lechicka] (al): Wczoraj, dziś i jutro. „Szpilki” 1956 nr 12/13; [Miecznikowski] Miecz: Tajemnica „Złego. „Sztandar Młodych” 1956 nr 116; (osk): przeczytać…Echo Krakowa” 1956 nr 55.
M. Pankowski: Dwie książki, dwie epoki. „Kultura”, Paryż 1956 nr 5.
J. Strzelecki: Varsovie à la Tyrmand. Nowa Kultura 1956 nr 11.
[K.T. Toeplitz] KAT: Spory filozofów. Nowa Kultura 1956 nr 9.
R. Wasita: O „Złym” – źle i dobrze. Świat 1956 nr 21.
[Z. Załuski] Zetzet: O „Złym” dobrze i źle. Książka dla Ciebie 1956 nr 8.
(j). Trybuna Ludu 1957 nr 82 [nota o odmowie przyjęcia „Złego” do księgarni śląskich]; A. Ścibor-Rylski: W sprawie listu księgarzy katowickich. „Życie Literackie” 1957 nr 11.
C. Kwiecień. „Nowa Kultura1957 nr 11 [protest przeciwko trzeciemu wydaniu „Złego”], polemika: A. Ścibor-Rylski. „Nowa Kultura” 1957 nr 14.
A. Ścibor-Rylski: Coś w tym jest. Życie Literackie 1957 nr 10.
J.M. Święcicki: Z socjologii chuligaństwa w literaturze. Homo Dei 1957 nr 1.
R. Mayne. Sunday Times 1958 nr z 14 IX [dot. przekładu angielskiego].
X. Gąsiorowska. „Books Abroad”, Norman, OK 1960 nr 2.
J. Szczypka: Zły” wznowiony. Po co?Kierunki1966 nr 27.
J. Wilhelmi: Powieść o antyświecie. Kultura 1966 nr 2.
M. Madjer. „Republika”, Jugosławia 1967 nr 2 [dot. przekładu chorwackiego].
R. Zimand: Tyrmand '54. W tegoż: Miłosz, Tyrmand, Zinowiew. Warszawa* 1982, przedruk w: Literatura źle obecna. Londyn: Polonia 1984, wyd. nast.: Miłosz, Tyrmand, Zinowiew. [Toruń:] to* [1987], „Eutopa”* 1988 nr 3.
M. Adamiec: Zły” Leopolda Tyrmanda czyli „koniec tajemnic Warszawy. Res Publica 1987 nr 6, przedruk w tegoż: „Cień wielkiej tajemnicy...”. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 1995.
J. Walc: Fotografia Atlantydy. „Kultura Niezależna”* 1988 nr 44, przedruk „Wybieranie”* 1989, oraz w tegoż: Wielka choroba. Warszawa 1992.
J. Chłosta: Zły” Leopolda Tyrmanda, czyli powieść sensacyjna po polsku. W: Gatunki literackie. Tradycja a współczesne przemiany. Olsztyn 1996.
R.K. Przybylski: Mit dzisiaj? (Zdecydowanie tak, jeśli problem eksplikować „Złym” Leopolda Tyrmanda). W: Przez znaki do człowieka. Poznań 1997.
M. Tomicka: Rozpoznawanie „warszawskości” we francuskim tłumaczeniu „Złego” Leopolda Tyrmanda. Acta Universitatis Wratislaviensis Romanica 1997 nr 44.
J. Pasterska: Topika literatury popularnej przeciw absurdom i ograniczeniom stalinizmu – gra literacka jako sposób mówienia „językiem Ezopowym” (Leopold Tyrmand „Zły”). Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Seria Filologiczna. Dydaktyka 1998 z. 5.
K. Koźniewski: Pozostał „Zły. W tegoż: Przekorni. Warszawa 2000.
M. Tomicka: Muzyczne tropy w „Złym” Tyrmanda; Przekład francuski wobec oryginału; Świat znaków i aluzji literackich we francuskim tłumaczeniu „Złego. Acta Universitatis Wratislaviensis Romanica 2000 nr 46.
J. Obara: Stylizacja środowiskowa w „Złym” Leopolda Tyrmanda. Acta Universitatis Wratislaviensis. Kształcenie Językowe 2001 nr 2.
J. Pasterska: Powrót „Złego. Fraza 2001 nr 4.
W. Tomasik: All that jazz! On Tyrmand's challange to stalinism. Blok 2004 nr 3.
W. Forajter: Zły” Leopolda Tyrmanda jako literatura środka. Teksty i konteksty. Kraków: Universitas [2007], 252 s.
M. Urbanek: Zły Tyrmand. Warszawa: Iskry 2007, 284 s, wyd. nast.: tamże 2007, 2019.
I. Jarosińska: Zły. Instrukcja obsługi w porządku alfabetycznym. Warszawa: Instytut Badań Literackich. Wydawnictwo; Stowarzyszenie Pro Cultura Litteraria 2020, 292 s.

Gorzki smak czekolady Lucullus

T. Konwicki: Złego początki. Nowa Kultura 1957 nr 21.
W. Sadkowski: Opowiadania o nierównym smaku. Nowe Książki 1957 nr 13.
Z. Starowieyska-Morstinowa: Smak Tyrmandowej czekolady. Tygodnik Powszechny 1957 nr 25.

Siedem dalekich rejsów

J. Kowalewski: Estetyka i obrona inicjatywy prywatnej. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1975 nr 42 dod. „Tydzień Polski”, sprostowanie: J. Frankowski. Tamże 1975 nr 43.
J. Surynowa-Wyczółkowska: Trudne rejsy. „Wiadomości”, Londyn 1976 nr 2.
I. Iwasiów: Leopold Tyrmand – spóźniony na samego siebie. FA-art 1998 nr 3.
G. Krzymianowski: Romansidło egzystencjalne. „Siedem dalekich rejsów” Tyrmanda. Twórczość 2010 nr 3.

U brzegów jazzu

S. Sierecki: Pierwsza książka o jazzie. Jazz 1957 nr 12.
A. Trzaskowski. „Ruch Muzyczny1957 nr 15.
M. Święcicki: Samotny Kolumb u brzegów jazzu. Jazz Forum 1985 nr 5.
T. Zielichowski-Woyniłłowicz: Był jazz... Twórczość 2002 nr 7/8.

Filip

G. Lasota. „Przegląd Kulturalny1961 nr 38.
S. Lichański. „Nowe Książki1961 nr 21.
A. Lisiecka: Tyrmand i dewotki. Wiatraki 1962 nr 18, przedruk w tejże: Prognoza pogody. Warszawa 1966.
I. Iwasiów: Filip” i ja. Polonistyka 2001 nr 3.
J. Pasterska: Kelner na wojnie. Fraza 2002 nr 3.

Życie towarzyskie i uczuciowe

T. Borowicz: Mondo Cane. „Przemiany”, Rzym 1968 nr 4.
J. Mackiewicz: Rozbity fortepian. „Wiadomości”, Londyn 1968 nr 38.
P. Meynert: Widziane wprost. Kultura, Paryż 1968 nr 10.
[S. Michalkiewicz] A. Stanisławski: Szmaty starannie zaobrębione. Kurs 1989 nr 39.

Notebooks of a dilettante

J. Maurer. „Wiadomości”, Londyn 1970 nr 50.
I. Shenker. „New York Times1970 nr z 7IV.
[M. Chmielowiec] Zastępca: W oczach Zachodu. „Wiadomości”, Londyn 1971 nr 27/28 [omówienie głosów prasy amerykańskiej dot.: Notebooks of a dilettante].
R.L. Strong. „Books Abroad”, Norman, Oklahoma, OK 1971 nr 4.
P. Malita: Leopold Tyrmand w Ameryce, czyli „Zapiski dyletanta. Dekada Literacka 1991 nr 29 [dot. przekładu polskiego].
M. Radgowski: Tyrmand bardzo poważny. Puls 1991 nr 6 [dot. przekładu polskiego pt. Zapiski dyletanta].
E. Sawicka: Perły i wino z Kalifornii. Rzeczpospolita 1991 nr 264 [dot. przekładu polskiego pt. Zapiski dyletanta].
J. Klejnocki: Zderzenie kultur, zderzenie ideologii. Odra 1992 nr 6 [dot. przekładu polskiego pt. Zapiski dyletanta].
T. Nyczek: Lektury kwartalne: Kuroń, Tyrmand, Konwicki. Zeszyty Literackie”, Paryż 1992 nr 39 [dot. przekładu polskiego pt. Zapiski dyletanta].

Cywilizacja komunizmu

J. Łobodowski: Psychopatologia komunizmu. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1972 nr 207.
A. Pragier: Cywilizacja na co dzień. „Wiadomości”, Londyn 1972 nr 39.
S. Wygodzki. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1972 nr 31 dod. „Tydzień Polski”.
R. Czech: Czyta się Tyrmanda. „Kultura”, Paryż 1973 nr 1/2.
H.K. Rosenthal. „Slavic Review”, Pittsburgh, PA 1973 nr 1 [dot. przekładu na język angielski].
J. Bukowski: Jak kocham Amerykę i inne prawdy proste Leopolda Tyrmanda. Prawo i Życie 1974 nr 3.
J. Gaul: Cywilizacyjne rozważania Leopolda Tyrmanda. Przegląd Powszechny 1993 nr 10.

Dziennik 1954

W. Odojewski: Dziennik nie dziennik. Kultura”, Paryż 1981 nr 1/2, przedruk w tegoż: Raptularz krytyczny. Lublin 1994.
M. Woźniak: Kowboj i wczesny socjalizm. Czas 1981 nr 39.
D. Passent: Moje lektury. Literatura 1983 nr 5.
Sam.: Liberał w trudnych czasach. Pomost”, Chicago 1984 nr 24, przedruk „13”* 1984 nr 11.
W. Kondratowicz. „Archipelag”, Berlin Zachodni 1985 nr 5.
[S. Bereś] sb: Dziennik 1954. W: Literatura polska po 1939 r. Warszawa: PEN* 1989.
K. Maciąg: Konwicki kontra Tyrmand, czyli o autentyczności „Dziennika 1954, „Dekada Literacka1989 nr 8.
J. Pilch: Jak jest zrobiony „Dziennik 1954” Leopolda Tyrmanda. Tygodnik Powszechny 1989 nr 35.
J. Walc: Fotografie Atlantydy. W tegoż: Wybierane. Warszawa 1989.
H. Dasko: Tyrmand, Ameryka, „Dziennik. Res Publica 1990 nr 5, przedruk w tegoż: Odlot malowanego ptaka. Warszawa 2009.
E. Starosta: Trzy alfabety. Metafora 1990 nr 3/4/5.
J. Pasterska: Kronika bieżącego czasu – Leopold Tyrmand „Dziennik 1954. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Seria Filologiczna. Dydaktyka 1992 z. 2.
S. Chwin: Tyrmand i „marrani. W tegoż: Literatura a zdrada. Kraków 1993.
S. Chwin: Tyrmand, czyli „broń życiowego detalu”, dandyzm i duch pikarejski; Tyrmand i „marrani [dot. Dziennik 1954]. W tegoż: Literatura a zdrada. Kraków 1993.
K. Maciąg: Elementy pamfletowe w „Dzienniku 1954” Leopolda Tyrmanda. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Historia Literatury 1994 z. 2.
J. Pasterska: Patriota, cwaniak, głupiec, bikiniarz... O bohaterze „Dziennika 1954” Leopolda Tyrmanda. Język Polski w Szkole Średniej 1994 z. 4.
M. Woźniakiewicz-Dziadosz: Dziennik 1954” Leopolda Tyrmanda. W: Wśród starych i nowych lektur szkolnych. Rzeszów 1994.
A. Borowska: Problem alienacji w dziennikach Herlinga-Grudzińskiego, Gombrowicza, Konwickiego i Tyrmanda. W: Kresy i pogranicza. Olsztyn 1995.
I. Iwasiów: Milczenie Bogny. O „Dzienniku 1954” Leopolda Tyrmanda. Kresy 1996 nr 1.
A. Kochańczyk: Kłamstwo w dzienniku. O „Dzienniku 1954” Leopolda Tyrmanda; M. Ryszkiewicz: Zwierciadło „Dziennika 1954” Leopolda Tyrmanda. Cenzura i kreacja. W: Literatura i komunikacja. Lublin 1998.
J. Gowin: Notatki bywalca lat 50. Znak 2000 nr 7.
A. Zawrzykraj: Dziennik 1954” Leopolda Tyrmanda. Narracja jako narzędzie autokreacji. Teksty Drugie 2002 nr 1/2.
M. Kowalczyk: Poetyka karnawału w „Dzienniku 1954” Leopolda Tyrmanda; K. Niciński: Dwie wersje „Dziennika 1954” Leopolda Tyrmanda. Wokół problemu tożsamości tekstu. Pamiętnik Literacki 2006 z. 4.
M. Górka: Dziennik 1954” Leopolda Tyrmanda w oczach politologa. Rocznik Nauk Politycznych 2009 nr 12.
B. Błaszczak: Dandys w PRL-u. „Dziennik 1954” Tyrmanda jako świadectwo oporu i przystosowania do codzienności komunizmu. Kresy 2010 nr 1/2.
M. Górka: Leopold Tyrmand – kontestator komunizmu. Rzeczywistość dekady stalinowskiej w zwierciadle „Dziennika 1954” oraz prasy PRL. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej 2014, 204 s.
D. Pachocki: Tekstowe meandry. „Dziennik 1954” Leopolda Tyrmanda – problem nie tylko filologiczny. W: Przed-tekstowy świat. Z literackich archiwów XIX i XX wieku. Łódź 2020.

Tu w Ameryce, czyli dobre rady dla Polaków

[W. Wasiutyński] Danaidy: Tygiel i diaspora. „Wiadomości”, Londyn 1977 nr 14/15.
H. Czajkowski. „Wiadomości”, Londyn 1979 nr 22.
J. Filipiak: Bliżej Tyrmanda. „Obecność”* 1986 nr 15.
A. Karcz: Literatura a ideologia. Debata w Ameryce. Teksty Drugie 1994 nr 4.

Porachunki osobiste

K.T. Toeplitz: Porażki Tyrmanda. Gazeta Wyborcza 2002 nr 62 dod.Magazynnr 11.
A. Kopiński: Nie będę efektownym uchodźcą…”, czyli Anty-Miłosz. Arcana 2003 nr 2.

Explorations in freedom

G. Gömöri.Books Abroad”, Norman, OK 1971 nr 2.
L. Thorne: Exploring the emigre spirit. „The New Leader” Nowy Jork, NY 1970 nr z 25V.
S.L. Andreski. „The American Political Science Review”, Cambridge, 1972 nr 1.
X. Gąsiorowska. „The Slavic and East European Journal” Columbus, OH 1972 nr 1.