BIO

Urodzony 28 listopada 1905 we Wrześni; syn Kazimierza Kaczmarka, kupca, i Julianny z Jakubowskich. Do gimnazjum uczęszczał w Gnieźnie. Debiutował jako prozaik w 1926 tomem legend pt. Klasztor na Lipówce, a jako poeta w 1927 wierszem pt. Na powrót «Króla Ducha», ogłoszonym w regionalnym czasopiśmie „Orędownik Wrzesiński” (nr 73; podpisany M. Turwid), z którym współpracę rozpoczął rok wcześniej. W 1926 zdał maturę i podjął studia w Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie w pracowniach prof. prof. Teodora Axentowicza, Władysława Jarockiego i Fryderyka Pautscha. W 1929 uzyskał uprawnienia do nauczania rysunku na poziomie gimnazjalnym. W 1931 otrzymał dyplom ukończenia studiów na ASP. Jesienią 1931 zamieszkał w Bydgoszczy i uczył rysunku w Miejskim Katolickim Gimnazjum Żeńskim. Rozwijał twórczość plastyczną i literacką. Wiersze, artykuły, felietony i recenzje dotyczące sztuki drukował m.in. nadal w „Orędowniku Wrzesińskim” (do 1938) oraz w „Kurierze Poznańskim” (1930-39; m.in. cykl felietonów pt. Listy z Bydgoszczy; utwory podpisywane też: (M.T.), Mat.). W 1931 założył miesięcznik „Wici Wielkopolskie” i kierował nim jako redaktor naczelny (do 1937; utwory podpisywane też: M.T., (M.T.)). W tymże roku został członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP) oraz uczestniczył w organizowaniu Wyższych Kursów Artystycznych Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich w Bydgoszczy (uczył tam plastyki do 1933), a także Towarzystwa Przyjaciół Kultury i Sztuki we Wrześni. Był współorganizatorem Rady Artystyczno-Kulturalnej (RAK) w Bydgoszczy, zasiadał w jej zarządzie (1934-39). Należał do współtwórców Grupy Plastyków Pomorskich (przekształconej potem w oddział pomorski Związku Polskich Artystów Plastyków, ZPAP), w 1934-39 pełnił obowiązki jej prezesa; w 1934 wstąpił do Grupy Artystów Wielkopolskich „Plastyka” w Poznaniu. Brał udział w wystawach plastycznych w kraju i za granicą. W 1935 zdał egzamin na nauczyciela szkół średnich. W 1936 ożenił się z Zofią Nowicką, dziennikarką. W tym też roku odbył podróże zagraniczne, m.in. do Wiednia, Budapesztu, Berlina oraz Paryża; ponownie wyjechał do Francji w 1937, w celu uzupełnienia studiów plastycznych. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Bydgoszczy przez Niemców był poszukiwany przez gestapo i ukrywał się we Wrześni. Od 1940, skierowany nakazem pracy, pracował w niemieckiej firmie malarskiej przy odnawianiu wnętrz i malowaniu szyldów. Brał udział w tajnym nauczaniu. W styczniu 1945, po wyzwoleniu Wrześni, współtworzył tam Biuro Informacji i Propagandy. W marcu tegoż roku powrócił do Bydgoszczy i objął stanowisko zastępcy naczelnika Wydziału Kultury i Sztuki Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego (do 1946). Jako członek ZZLP (od 1949 Związek Literatów Polskich; ZLP) i ZPAP uczestniczył w pierwszych powojennych miesiącach 1945 w organizowaniu lokalnego środowiska literackiego i plastycznego: bydgoskiego oddziału ZZLP, Klubu Literacko-Artystycznego (kontynuującego tradycje przedwojennej RAK) i pomorskiego oddziału ZPAP (prezes Zarządu Okręgowego do 1967, następnie prezes honorowy). Jesienią 1945 został dyrektorem, utworzonego dzięki jego staraniom, Wolnego Studium Artystycznego w Bydgoszczy. W tym też czasie założył poświęcony sprawom kultury miesięcznik „Arkona”, a następnie objął jego redakcję (do likwidacji pisma w 1948; utwory podpisywał też abg). Był również współpracownikiem „Ilustrowanego Kuriera Polskiego” (do 1957; w 1945-46 kierownik działu kultury i sztuki; m.in. w 1952 stały felieton pt. Spotkania ze sztuką; podpisywany też: A.B., M.; M.T., (mt), T.M.). Przygotowywał kwadranse poetyckie, felietony i sprawozdania dla rozgłośni pomorskiej Polskiego Radia. W 1947, po upaństwowieniu Wolnego Studium Artystycznego i przemianowaniu w Państwowe Liceum Technik Plastycznych, został dyrektorem tej szkoły (od 1961 działającej pod nazwą: Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych). Równocześnie od 1946 prowadził pierwszy w Bydgoszczy stały salon wystawowy przy Pomorskim Domu Sztuki; z chwilą przejęcia w 1950 tej placówki przez państwo został dyrektorem oddziału bydgoskiego Centralnego Biura Wystaw Artystycznych (do 1972). Był członkiem Stronnictwa Pracy (od 1945), a od 1950 Stronnictwa Demokratycznego; wchodził w skład Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy (1954-66), a od 1965 Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN; członek Komisji Kultury WRN od 1952). Należał do Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i Towarzystwa Wiedzy Powszechnej (członek Rady Wojewódzkiej), był wiceprezesem Towarzystwa Miłośników Bydgoszczy (od 1953), działał w Ogólnopolskim Froncie Jedności Narodu (od 1957). W 1955 rozpoczął współpracę z dwumiesięcznikiem „Pomorze” (do 1973; członek kolegium redakcyjnego do 1970; utwory podpisywał też ab). W następnym roku został powołany do Rady Centralnego Ośrodka Pedagogicznego Szkolnictwa Artystycznego. W 1957 otrzymał nagrodę artystyczną m. Bydgoszczy, w 1959 nagrodę WRN I stopnia za całokształt twórczości literackiej. Należał do Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego (od 1959; członek komitetu organizacyjnego) i Kujawsko-Pomorskiego Towarzystwa Kulturalnego (od 1961; członek prezydium od 1961, wiceprezes od 1972, prezes honorowy od 1983). Kontynuował twórczość poetycką i prozatorską, pisał eseje z pogranicza literatury i plastyki. Wielokrotnie odbywał podróże zagraniczne, przebywał dłużej m.in. we Francji (1957), Włoszech (jako stypendysta ZLP w 1962), Republice Federalnej Niemiec (na stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki – w celu uzupełnienia studiów malarskich w 1963). W 1961 wznowił współpracę z „Ilustrowanym Kurierem Polskim” (do 1987) i zaczął ogłaszać utwory w „Gazecie Pomorskiej” (do 1987, z przerwami). W 1964 został członkiem rady redakcyjnej „Przeglądu Artystycznego” (do 1973). W 1970 otrzymał nagrodę Ministra Kultury i Sztuki; jako stypendysta tegoż ministerstwa był na początku lat siedemdziesiątych m.in. w Jugosławii i we Włoszech. W 1972 zakończył pracę pedagogiczną i przeszedł na emeryturę. W tym też czasie rozpoczął druk artykułów, felietonów i wspomnień w tygodniku „Fakty” (1973-74, 1979-87). W 1977 został laureatem nagrody Wojewody Bydgoskiego (powtórnie), w 1980 – nagrody Wojewody Poznańskiego i nagrody publicystycznej Wydawnictwa Epoka, w 1981 nagrody Ministra Kultury i Sztuki. W 1982 wchodził w skład Tymczasowej Rady Wojewódzkiej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. W 1985 przyznano mu nagrodę „Faktów” i „Bydgoskiego Informatora Kulturalnego”. Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1952 i powtórnie 1956), odznaką honorową Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi (1960), odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” (1964), Krzyżem Kawalerskim (1964) i Krzyżem Oficerskim (1976) Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1978), Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1984). Zmarł 16 listopada 1987 w Bydgoszczy.

Twórczość

1. Klasztor na Lipówce. Legendy. Września: Księgarnia A. Prądzyński 1926, 42 s.

Autor podpisany: W.M. Turwid.

Zawartość

Klasztor na Lipówce; Legendy o cudownej studzience.

2. Dni Wielkiej Doliny. [Wiersze]. [Poznań:] 1932, [30] s.

3. Wiersze. Bydgoszcz: Arkona 1949, 28 s.

4. Żelazny Krzyż. Opowiadania. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1958, 243 s.

Zawartość

Chorągiew nad wiosną; Pożar; Skradziony wiatr; Freundschaft; Żelazny Krzyż; Powrót Marty.

5. Noc nad Doliną. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1961, 145 s. Przedruk zob. poz. .

Cykl opowiadań pod wspólnym tytułem.

6. Wyprawy po diamenty. Gdynia: Wydawnictwo Morskie 1966, 200 s. Przedruk nieco zmieniony i rozszerzony zob. poz. .

Wspomnienia dot. artystów plastyków oraz relacje z muzeów i galerii sztuki.

7. Dwie strony drogi. [Powieść]. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie 1969, 241 s. Wyd. 2 Bydgoszcz: Pomorze 1983.

8. Ślady burzy. [Opowiadania]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1971, 224 s.

Zawartość

Noc nad Doliną [poz. ]; Człowiek z piętnem; Sprawa Krysi.

9. Słowa na palecie. [Wiersze]. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Biuro Wystaw Artystycznych [1972], 55 s.

Zawiera także reprodukcje obrazów M. Turwida.

10. Między wiosnami. [Powieść]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1974, 146 s.

11. Pędzlem i piórem. [Wiersze]. [Bydgoszcz:] Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne 1977, 51 s.

Zawiera także reprodukcje obrazów M. Turwida.

12. Rzecz o Stanisławie Brzęczkowskim. Na czarno-białej drodze. [Album]. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Biuro Wystaw Artystycznych 1979, 91 s.

13. W zakolu Brdy. Plastyka i poezja. [Wstęp:] W. Gutowski. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne 1979, [16] s.

Zawiera wiersze i reprodukcje obrazów M. Turwida.

14. Galeria karykatur Edmunda Hejdaka. [Album; tekst:] M. Turwid. Wstęp: W. Lasota. Warszawa: Wydawnictwo „Epoka 1980, 104 s.

15. Dni Wielkiej Doliny. [Opowiadania]. Gdańsk, Bydgoszcz: Wydawnictwo Morskie 1981, 262 s.

Zawartość

Wyprawa po świt, – z poz. : Skradziony wiatr; Pożar; Żelazny Krzyż; Freundschaft; Powrót Marty, – z poz. : Człowiek z piętnem; Sprawa Krysi.

16. Znaki przydrożne. Poezja i plastyka. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne 1982, 119 s., tab.

Zawiera wiersze i reprodukcje obrazów M. Turwida – Tu także: W. Gutowski, R.Cz. Jaskuła: Dwugłos o poecie i plastyku.

17. Przygody ze sztuką. Bydgoszcz: Pomorze 1986, 257 s.

Zawiera nieco zmienione wspomnienia z poz. oraz nowe teksty dot. sztuki; m.in. o A. Grzymale-Siedleckim, W. Horzycy i J. Lechoniu.

18. Stacje Golgoty. Powst. 1987.

Maszynopis złożony w Wydawnictwie „Epoka” w 1987 (inf. żony).

Nadto liczne wstępy do katalogów wystaw plastycznych wyd. w Bydgoszczy i w Warszawie w latach 1934-1978.

Inna twórczość

Publikacje zawierające reprodukcje prac plastycznych M.Turwida.

Szkice portretowe. Września: Księgarnia A. Prądzyńskiego [1932], [4] s., 14 plansz.
Marian Turwid. Wystawa malarska. Kołobrzeg lipiec 1972. [Bydgoszcz:] Drukarnia Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych [1972], [8] k.
Wystawa gwaszy Mariana Turwida. Bydgoszcz: Pomorskie Towarzystwo Kulturalne 1979, [6] k.

Prace redakcyjne

1. Plastyka i poezja Stefana Wojciechowskiego. Red. [i wstęp:] M. Turwid. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Biuro Wystaw Artystycznych 1975, 90 s.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1953, 1966.

Informacje od rodziny 1988.

Wywiady

Życie barwne jak paleta. Rozm. J. Jaśkowiak. Dziennik Wieczorny 1980 nr 263.

Słowniki i bibliografie

J. Malinowski: [Bibliografia podmiotowa i przedmiotowa]. W tegoż: Mariana Turwida twórczość i działalność. Bydgoszcz 1987.
E. Ciborska: Leksykon polskiego dziennikarstwa. Warszawa 2000.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (Redakcja).

Ogólne

Książki

Z. Mrozek: Życie kulturalno-społeczne, teatralne i literackie Bydgoszczy w latach 1919-1939. Bydgoszcz 1984, passim.
J. Malinowski: Mariana Turwida twórczość i działalność. Refleksje z kręgu kultury wielkopolsko-pomorskiej. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne 1987, 303 s.
J. Jędrzyński: W pługu mozolnej roboty. Szkic do portretu literata, artysty i działacza kultury – Mariana Turwida. Toruń 1989, 15 s.

Artykuły

J. Makowski: Marian Turwid. Pomorze 1960 nr 8.
J. Makowski: Marian Turwid. (Słownik pisarzy Ziemi Bydgoskiej). Pomorze 1970 nr 1.
A. Borycki: Pamięć o ludziach Wielkiej Doliny. Epoka Literacka 1981, przedruk „Fakty” 1982 nr 27.
L. Turkowski: Pędzlem i piórem. W tegoż: Księga mojego miasta. Poznań 1983.
J. Malinowski: Mariana Turwida drogi do „bursztynów i diamentów. Kronika Wielkopolska 1985 nr 4, przedruk zmieniony pt. Twórczość literacka Mariana Turwida. „Kronika Bydgoska 1976-1979” (wyd. 1986).

Żelazny Krzyż

S. Durski: Zagrabione złudzenia. Nowe Książki 1958 nr 22.
S. Helsztyński: Książka o ludziach Wielkiej Doliny. Pomorze 1958 nr 21.
W. Natanson: Opowiadania Mariana Turwida. Twórczość 1959 nr 2.
F. Fornalczyk: Nawiązanie do tradycji. W tegoż: Znaki życia. Poznań 1961.
A. Wilkoń. „Życie Literackie1961 nr 47 [dot. też: Noc nad Doliną].

Noc nad Doliną

F. Fornalczyk: Temat dnia. Pomorze 1961 nr 21.
A. Wilkoń. „Życie Literackie1961 nr 47 [dot. też: Żelazny Krzyż].
W. Natanson: Niewyczerpane zasoby tego tematu. Twórczość 1962 nr 5.

Wyprawy po diamenty

W. Natanson: Siedem cudów sztuki. Pomorze 1966 nr 12.

Dwie strony drogi

J. Makowski: Powieść o życiu sprzęgniętym z historią. Pomorze 1969 nr 19.
F. Fornalczyk: Świadectwo. Fakty i Myśli 1971 nr 11.
J. Malinowski. „Kronika Bydgoska 1968-1970” (wyd. 1974).

Ślady burzy

P. Dzianisz: Sagi wielkopolskiej – nowe ogniwo. Pomorze 1971 nr 12.

Przygody ze sztuką

J. Malinowski: Nowa książka Mariana Turwida. Gazeta Pomorska 1987 nr 67.