Szpotański Janusz

BIO

Urodzony 14 września 1929 w Warszawie; syn Bronisława Szpotańskiego, adwokata, i Marii Sawickiej. W czasie okupacji niemieckiej mieszkał nadal w Warszawie i uczęszczał na tajne komplety do Gimnazjum Wojciecha Górskiego. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1946 przez rok kontynuował naukę w Liceum Ogólnokształcącym im. H. Kołłątaja w Warszawie. W 1948 zdał eksternistycznie maturę. W 1950 rozpoczął studia z zakresu filologii rosyjskiej na Uniwersytecie Warszawskim; w 1951 został z powodów politycznych usunięty ze studiów. Okresowo pracował jako urzędnik na poczcie i w przedsiębiorstwie Ruch. Zajmował się także pracami redakcyjnymi oraz przekładami, głównie z języka niemieckiego. Brał udział w turniejach i rozgrywkach szachowych (osiągnął tytuł mistrza klasy krajowej). Debiutował w 1958 recenzją książki Wolfganga Kaysera pt. Das Sprachliche Kunstwerk (wyd. Bern 1954), opublikowaną na łamach „Pamiętnika Literackiego” (z. 3). Wiersze, artykuły i recenzje drukował w tym okresie m.in. w „Współczesności” (1960-64). W 1964 napisał ośmieszający władze polityczne Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej utwór satyryczny pt. Cisi i Gęgacze, czyli Bal u Prezydenta, kolportowany nielegalnie. W styczniu 1967 został aresztowany pod zarzutem „rozpowszechniania informacji szkodliwych dla interesów państwa” i w lipcu 1968 skazany na trzy lata więzienia. W czasie pobytu w areszcie w Warszawie, a potem w więzieniu w Barczewie nadal pisał utwory satyryczne, które były przemycane i kolportowane poza oficjalnym obiegiem (m.in. Ballada o Łupaszce, związana z atakami na Pawła Jasienicę). W lipcu 1969 został uwolniony na podstawie amnestii (w 1999 na mocy uchwały Sądu Najwyższego Rzeczpospolitej Polskiej uniewinniony). Kontynuował (publikowaną przez Instytut Literacki w Paryżu i krajowe wydawnictwa niezależne) twórczość satyryczną oraz brał udział w opozycyjnym życiu politycznym. Po ogłoszeniu stanu wojennego został internowany i do 1982 przebywał w obozach, najpierw w Jaworzu, a następnie w Darłówku. Utwory satyryczne drukował w prasie i wydawnictwach niezależnych oraz poza granicami kraju, m.in. w londyńskim „Pulsie”. W 1982 otrzymał nagrodę Fundacji POLCUL (Australia) za 1981. Zajmował się twórczością przekładową (m.in. z języka niemieckiego, druk w paryskiej „Kulturze” 1987, 1989) oraz pisaniem librett operowych. W 1989 został członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Zmarł 13 października 2001 w Warszawie.

Twórczość

1. Cisi i Gęgacze, czyli Bal u Prezydenta. [Opera satyryczna]. Powst. 1964. Druk „Kultura”, Paryż 1968 nr 3, s. 75-102, odbitka. Paryż: Instytut Literacki 1968, 30 s. Przedruk zob. poz. ↑, ↑, ↑,11.

W pierwszej wersji utwór dotyczy głównie sprawy „Listu 34”, pisma pisarzy i uczonych wystosowanych do premiera Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w obronie wolności słowa, potem był rozszerzany o nowe wątki. Rozpowszechniano go początkowo za pomocą amatorskich nagrań magnetofonowych i poprzez wykonania w domach prywatnych.

2. Satyra podziemna. Napisane między 1964 a kwietniem 1968. [Przedmowa: S. Kisielewski] H.Ż.: Satyra prawdę wam powie... Paryż: Instytut Literacki 1971, 68 s.

Zawartość

Cisi i Gęgacze, czyli Bal u Prezydenta [poz. ↑]; Targowica, czyli opera Gnoma [fragment; przedruk zob. poz. ↑, ↑,11]; Ballada o Łupaszce [przedruk zob. poz. ↑, ↑, ↑, ↑]; Rozmowa w kartoflarni [przedruk zob. poz. ↑, ↑, ↑, ↑].

3. Caryca i zwierciadło. [Poemat satyryczny]. „Kultura”, Paryż 1974 nr 10 s. 52-64. Wyd. osobne [Warszawa:] Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Instytutu Wolnej Poligrafii im. Gutienbiergowa* [1980], 12 s. Wyd. nast.: Warszawa: Niezależny Instytut Wydawniczy im. Cenzorów Polskich* 1981; [Warszawa: b.w. 1981]. Przedruk zob. poz. ↑, ↑, ↑, ↑.

Pierwodruk w „Kulturze” oraz wyd. z 1980 i 1981 podpisane: Aleksander Oniegow.

Wyd. wspólnie z poz. ↑ pt. Caryca i zwierciadło; Towarzysz Szmaciak, czyli Wszystko dobre, co się dobrze kończy. [Warszawa:] Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* [1981], 84 s.

See Studies

4. Tow. Szmaciak, czyli Wszystko dobre, co się dobrze kończy. [Poemat satyryczny]. [Warszawa:] Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* [1977], 59 k. Wyd. nast.: Warszawa: [b.w.] 1977; Paryż: Instytut Literacki 1978; Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* [ok. 1980]; [Warszawa:] Myśl* [1989]. Wyd. wspólnie z Caryca i zwierciadło zob. poz. ↑. Przedruk zob. poz. ↑, ↑, ↑, ↑.

Ciąg dalszy. Zob. poz. ↑.

Wyd. 1 i z 1978 podpisane: Władysław Gnomacki; wyd. z 1977 i 1980 anonimowe.

Wyd. też pt. Towarzysz Szmaciak, czyli Wszystko dobre, co się dobrze kończy; Towarzysz Szmaciak.

5. Niech żyje! Antologia współczesnej satyry polskiej. [Warszawa:] Niezależna Oficyna Wydawnicza Instytutu Satyry im. F. Dzierżyńskiego* [1978], 3, 6, 13, 62 s.

Zawartość

Wyłącznie utwory J. Szpotańskiego: Ballada o Łupaszce [poz. ↑], Rozmowa w kartoflarni [poz. ↑]; Caryca i zwierciadło [autor podpisany: Aleksander Oniegow; poz. ↑]; Towarzysz Szmaciak [autor podpisany: Władysław Gnomacki; poz. ↑]. – Kompozycja tomu i druk części tekstów pod pseudonimami pozorują antologię wieloautorską.

6. Utwory wybrane. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1979, 118 s. Przedruk zob. poz. ↑.

Wybór utworów satyrycznych z lat 1964-1977.

Zawartość

Od Autora. – Cisi i Gęgacze czyli Bal u Prezydenta [fragment poz. ↑], – z poz 2: Targowica, czyli opera Gnoma [fragment]; Ballada o Łupaszce; Rozmowa w kartoflarni, – Caryca i zwierciadło [poz. ↑]; Towarzysz Szmaciak, czyli Wszystko dobre, co się dobrze kończy [poz. ↑].

See Studies

7. Satyry. Utwory wybrane. Warszawa: Wydawnictwo im. Konstytucji 3 Maja* 1981, 150 s.

Zawartość

Od Autora. – Cisi i Gęgacze, czyli bal u Prezydenta [fragment poz. ↑]. – Targowica, czyli Opera Gnoma [fragment poz. ↑]. – Wiersze z okresu marca 1968; [z poz. ↑:] Ballada o Łupaszce; Rozmowa w kartoflarni, – Caryca i zwierciadło [poz. ↑]; Towarzysz Szmaciak, czyli Wszystko dobre, co się dobrze kończy [poz. ↑]; Epilog; Wstęp do eposu „Gnomiada” [fragment]. – Bania w Paryżu [fragment; przedruk zob. poz. ↑]. – Wiersze różne. – [Przekłady wierszy następujących autorów:] B. Brecht; J.W. Goethe. – Aneks [m.in. teksty o J. Szpotańskim K. Hrabryka i P. Wierzbickiego].

8. Towarzysz Szmaciak i inne utwory. [Wiersze satyryczne]. [Warszawa: Niezależne Wydawnictwo Chłopskie* 1981], 83 s.

Zawartość

Od Autora. – Cisi i Gęgacze, czyli Bal u Prezydenta [fragmenty poz. ↑], – z poz. ↑: Targowica, czyli Opera Gnoma [fragmenty]; Ballada o Łupaszce; Rozmowa w kartoflarni, – Caryca i zwierciadło [poz. ↑]; Towarzysz Szmaciak, czyli Wszystko dobre, co się dobrze kończy [poz. ↑]; Epilog [poz. ↑].

9. Utwory wybrane. Do druku przygotowała E. Bednarska. Warszawa: [Uniwersytet Warszawski] Niezależna Oficyna Wydawnicza Sowa* 1981, 21 s.

See Studies

10. Szmaciak w mundurze. Cz. 1. Wojna pcimska. [Poemat satyryczny]. [Warszawa:] Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1983, 44 s. Wyd. nast.: Wyd. 2 [Warszawa:] Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1983; pt. Szmaciak w mundurze, czyli Wojna pcimska. [Warszawa:] Myśl* [1989?]. Przedruk zob. poz. ↑.

Cz. 1 zaplanowanej, ale nie zrealizowanej przez autora całości.

Początek zob. poz. ↑.

See Studies

11. Zebrane utwory poetyckie. Oprac.: A. Libera i Z. Saloni. Londyn: Puls 1990, 364 s.

Zawartość

Po prostu żyłem... [Przedmowa w formie wywiadu]. Rozm. S. Eckermann. – Gnom: Cisi i Gęgacze, czyli bal u Prezydenta [poz. ↑]; Targowica, czyli opera Gnoma [poz. ↑]; Ballada o cudzie na Woli; Lament wysokiego dygnitarza, – z poz. ↑: Ballada o Łupaszce; Rozmowa w kartoflarni, – Gnomiada. – Caryca: Caryca i zwierciadło [poz. ↑]. – Szmaciak: Towarzysz Szmaciak, czyli Wszystko dobre, co się dobrze kończy [poz. ↑]; Glossa do poematu Szmaciak; Szmaciak w mundurze, czyli wojna pcimska [poz. ↑]; Sen tow. Szmaciaka. – Bania: Bania w Paryżu [poz. ↑]. – Wiersze. – Przekłady [wierszy następujących autorów:] W. Shakespeare, J.W. Goethe, F. Schiller, F. Hölderlin, F. Kind, H. Heine, R.M. Rilke, G. Trakl, G. Benn, B. Brecht].

See Studies

12. Gnom, Caryca, Szmaciak. [Poematy satyryczne]. Warszawa: LTW [2004], 237 s. Zob. poz. ↑, ↑, ↑.

Przekłady i adaptacje

1. Austeria. Libretto operowe na podstawie powieści J. Stryjkowskiego: A. Libera i J. Szpotański. Powst. ok. 1987.

Według informacji autora niewystawiona.

2. Śmierć w Wenecji. Libretto na podstawie opowiadania T. Manna: M. Piper. Przeł.: A. Libera i J. Szpotański. Muzyka: B. Britten. Wystawienie: Poznań, Teatr Wielki im. S. Moniuszki 1987.

3. Czarna Maska. Opera w 1 akcie. Libretto na podstawie dramatu G. Hauptmanna: P.H. Kupfer. Przeł.: A. Libera i J. Szpotański. Muzyka: K. Penderecki. Wystawienie: Warszawa, Teatr Wielki 1988.

4. Sofokles: Antygona. Przeł.: A. Libera i J. Szpotański. Wystawienie: Łódź, Teatr Powszechny 1993.

See Studies

5. Sofokles: Elektra. Przeł.: A. Libera i J. Szpotański. Wystawienie: Warszawa, Teatr Dramatyczny 1997.

Prace redakcyjne

1. T. Boy-Żeleński: Dziewice konsystorskie. [Felietony]. Objaśnienia J. Szpotański. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958, 60 s. Wyd. 2 tamże 1960. Zob. też poz. ↑.

2. T. Boy-Żeleński: Nasi okupanci. [Felietony]. Objaśnienia J. Szpotański. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958, 145 s. Wyd. nast. tamże 1960. Zob. też poz. ↑.

3. T. Boy-Żeleński: Piekło kobiet. Jak skończyć z piekłem kobiet? [Felietony]. Objaśnienia J. Szpotański. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958, 183 s. Wyd. 2 tamże 1960. Zob. poz. ↑.

4. T. Boy-Żeleński: Pisma pod red. H. Markiewicza. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958-1959.

T. 15. Dziewice konsystorskie; Nasi okupanci; Piekło kobiet; Jak skończyć z piekłem kobiet? Oprac.: W. Kopaliński. Wstęp: R. Zimand. Objaśnienia J. Szpotański. 1958, 414 s. Zob. poz. ↑, ↑, ↑.

T. 16-18. Felietony I-III. Oprac.: W. Kopaliński. Objaśnienia J. Szpotański. 1958-1959, 458 + 423 + 414 s.

5. T. Boy-Żeleński: Piekło kobiet. Objaśnienia J. Szpotański. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1960, 334 s. Zob. poz. ↑, ↑.

Zawiera też: Dziewice konsystorskie.

6. K. Irzykowski: Recenzje teatralne. Wybór i wstęp J. Szpotański. Przypisy: B. Winklowa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1965, 764 s.

See Studies

Omówienia i recenzje

• Ankieta dla IBL PAN 2001.

Autor o sobie

• J. Szpotański: Jak zostałem satyrykiem... „Kurs”* 1987 nr 30; Lata nauki. [Wspomnienie]. „Puls”, Londyn 1989 nr 42/43.

Wywiady

• Wywiad „Pulsu”. „Puls”, Londyn 1987 nr 33, przedruk „Puls” (Wybór)* 1988 [t. 4].

• Po prostu żyłem... Rozm. S. Eckermann. W: J. Szpotański: Zebrane utwory poetyckie. Londyn 1990.

• Szopka z peerelowskiego burdelu. Rozm. A. Zambrowski. „Tygodnik Solidarność” 1994 nr 30.

• Rozmowy z Januszem Szpotańskim. Rozm. C. Michalski i M. Nowicki. „Życie” 1999 nr 159, 237, 260.

Słowniki i bibliografie

• Literatura Polska po 1939. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa* 1989. ([J.J. Lipski] jjl).

• Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (M. Jentys).

Ogólne

Artykuły

• K. Hrabyk: Literatura pospolitego rynsztoku. „Żołnierz Wolności” 1968 nr 83, przedruk w: J. Szpotański: Satyry. Warszawa* 1981.

• W. Moszczyński. „Merkuriusz Polski” 1970 nr 8.

• P. Wierzbicki: Pisarz poza hierarchią. „Tygodnik Powszechny” 1980 nr 48, przedruk w: J. Szpotański: Satyry. Warszawa* 1981.

• [M. Dzielski] Konrad: Wieszcz zdegradowany. „Arka” 1983 nr 5.

• S. Barańczak: Jak bliźniak z bliźniakiem, dwugłos braci Kłapczyńskich o twórczości Janusza Szpotańskiego. „Puls”, Londyn 1991 nr 40.

• J. Siedlecka: Satyra za trzy lata. „Pani” 1998 nr 8.

• W. Żyszkiewicz: Satyra uniewinniona. „Tygodnik Solidarność” 1999 nr 25 [dot. uchylenia wyroku z 1968].

• Peereliada, czyli krótki kurs historii dla młodszych i niezaawansowanych. Z Janem Lityńskim o zmarłym 13 października Januszu Szpotańskim rozmawia Joanna Szczęsna. „Gazeta Wyborcza” 2001 nr 273 dod. „Magazyn” nr 47.

• [A. Biernacki] Abe: Janusz Szpotański (1929-2001). „Twórczość” 2002 nr 1.

• A. Libera: Prawdziwy humanista Janusz Szpotański (1929-2001). „Zeszyty Literackie” 2002 nr 77.

• T.Z. Zapert: Życie Szpota satyryka. „Życie” 2004 nr 64.

• M. Nowakowska: Szpot w Spatifie. „Rzeczpospolita” 2005 nr 112.