BIO

Urodzony 28 lutego 1946 w Krakowie; syn Witolda Wirpszy, poety i prozaika, i Marii Kureckiej, tłumaczki. W 1947 przeniósł się wraz z rodzicami do Warszawy, a w 1948 do Szczecina. W 1956 zamieszkał na stałe w Warszawie. Tu uczęszczał do Liceum Ogólnokształcącego im. A. Frycza Modrzewskiego, gdzie w 1963 zdał maturę. W 1965 podjął studia na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego (UW). Debiutował w 1967 wierszami pt. Symbole i zastygło nagle dojrzewanie..., ogłoszonymi w „Życiu Literackim” (nr 53; podpisany: Aleksander Wirpsza). Brał udział w wypadkach marcowych 1968 na terenie UW; został aresztowany i był więziony przez kilka miesięcy, a następnie relegowany z uczelni z zakazem studiowania do 1971. W listopadzie 1968 ożenił się z Joanną Tchórzewską. W 1968-69 pracował jako sprzedawca w księgarni w Warszawie, a w 1969 jako pomocnik ślusarza w Miejskim Przedsiębiorstwie Remontu Dźwigów Osobowych. W 1969-75 był pracownikiem Działu Bibliografii i Dokumentacji w Muzeum Historycznym miasta stołecznego Warszawy. Kontynuował twórczość literacką; w 1970 został członkiem Koła Młodych przy Oddziale Warszawskim Związku Literatów Polskich (ZLP; w 1976 przewodniczący Koła). W 1971 podjął studia zaoczne w Instytucie Filologii Polskiej UW; w 1976 uzyskał magisterium. W 1975-81 pracował jako reporter w redakcji miesięcznika „Hotelarz”. Wiersze, artykuły i recenzje literackie ogłaszał m.in. w „Nurcie” (1969, 1971-75), „Poezji” (1970-72), „Polityce” (1970-71, 1974, 1977), „Odrze” (1971-78, z przerwami), „Nowym Wyrazie” (1972-75), „Tekstach” (1972-73, 1975-76), „Literaturze” (1972-73, 1975, 1980), „Studencie” (1972-81, z przerwami), „Kulturze” (1974-75, 1977) i „Nadodrzu” (1974-75, 1977-78). Od 1977 należał do ZLP (do rozwiązania Związku w 1983). W 1977-81 współredagował wydawany poza cenzurą kwartalnik literacki „Puls” (tu też teksty pod pseudonimami: Krzysztof Powoski, Krzysztof Zawrat, Tan.Tal.). W 1978-81 publikował wiersze i artykuły literackie w niezależnym czasopiśmie „Zapis” (także pod pseudonimem: Jadwiga Kwiatkowska). W 1979-89 stale współpracował z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, m.in. jako komentator nowości literackich (pod pseudonimami: Jan Krajnik, Krzysztof Powoski). W 1981 otrzymał nagrodę literacką im. A. Bursy, przyznawaną przez zarząd Oddziału Krakowskiego ZLP oraz nagrodę Pióra za całokształt pracy krytycznoliterackiej, przyznawaną przez Klub Studentów Wybrzeża „Żak” w Gdańsku. Od grudnia 1981 do lutego 1982 był dziennikarzem Agencji Solidarności przy Niezależnym Samorządnym Związku Zawodowym „Solidarność” Regionu Mazowsze oraz współredagował biuletyn „Informacja Solidarności Regionu Mazowsze”. W latach osiemdziesiątych związany był z prasą niezależną jako autor i redaktor; w 1982 redagował w Warszawie tygodnik „Opornik”, w 1982-87 wchodził w skład redakcji kwartalnika literackiego „Wezwanie”, a w 1984-88 był członkiem zespołu redakcyjnego dwutygodnika „Wybór”; szkice, artykuły i recenzje literackie publikował m.in. w „Wezwaniu” (1982-89; tu w 1982-87 cykl pt. Kartki z notesu podpisany: Spectator; w 1982 cykl Przegląd i Przegląd wydarzeń, w 1984 Przegląd prasy emigracyjnej i podziemnej, w 1985 Wykaz publikacji niezależnych oraz Przegląd prasy niezależnej i Przegląd prasy), „Arce” (1984-85), „Obecności” (1984-87), „Bez dekretu” (1985-86) i „Brulionie” (1987, 1989). Współpracował z wydawanymi na emigracji czasopismami: paryskimi „Kulturą” (1981-83, 1986-88, 1994-95; także pod pseudonimami: Jadwiga Kwiatkowska, Krzysztof Zawrat) i „Kontaktem” (1986, 1988-90; także pod pseudonimami: Jan Krajnik, Krzysztof Powoski, Zbigniew Szczerski), berlińskim „Archipelagiem” (1984, także pod pseudonimami: Jan Krajnik, Krzysztof Powoski, Krzysztof Zawrat) oraz z krajową prasą katolicką, m.in. z „Tygodnikiem Powszechnym” (1984, 1986) i „Powściągliwością i Pracą” (1985-87). Jednocześnie prowadził wykłady o polskiej literaturze współczesnej w ramach Towarzystwa Kursów Naukowych. W 1983 gościnnie wykładał polską literaturę współczesną na uniwersytetach w Sztokholmie i w Uppsali. W 1986 otrzymał nagrodę Fundacji im. Kościelskich w Genewie. W 1987 doktoryzował się na UW na podstawie rozprawy pt. Poezja polska w latach 1939-1981. Zarys głównych problemów (promotor profesor Irena Maciejewska). W 1987-89 pracował w redakcji dwutygodnika „Pogląd” w Berlinie Zachodnim (tu także publikował pod pseudonimem: Andrzej Wirecki). Od 1987 prowadził nadto wykłady o literaturze polskiej na uniwersytetach w Berlinie, Bremie i Getyndze. W 1988 otrzymał nagrodę Fundacji POLCUL w Australii. W 1988-96 współpracował z redakcją polską Deutschlandfunk-Deutsche Welle oraz z sekcją polską British Broadcasting Corporation (BBC), a od 1989 także z Programem II Polskiego Radia. W 1989 został członkiem Polskiego PEN Clubu, a w 1991 członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (SPP). W 1992 podjął pracę na stanowisku adiunkta w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Szczecińskiego. W następnych latach otrzymywał stypendia twórcze Senatu Berlina (1993), stypendium im. A. Doeblina przyznane przez Akademie der Kunst w Berlinie (1994) oraz stypendium twórcze Schloss Wiepersdorf (1995). Wiersze, szkice i eseje oraz artykuły i recenzje literackie publikował w wielu czasopismach, m.in. w miesięczniku „Res Publica” (1989-91), w „Arce” (1991-92), „Dekadzie Literackiej” (1991-92, 1994), „Tekstach Drugich” (1992, 1996), „Kresach” (1992-94, 1999), „Kwartalniku Artystycznym” (1996-2004; tu cykl szkiców pt. Tym Czasem; cykle notatek eseistycznych, w 1999-2001 pt. Wodna pieczęć i w 2002-04 pt. Lekturnik), „Pograniczach” (tu w 1998-2005 cykl pt. Podróż mego życia) oraz „Zeszytach Literackich” (1998-2004; tu cykl pt. Świat poetycki). Od 1996-2000 redagował dział literacki w paryskiej „Kulturze”. W 1999 otrzymał nagrodę tegoż miesięcznika oraz stypendium twórcze Ministerstwa Kultury i Sztuki. W tymże roku został wybrany na wiceprezesa Zarządu Głównego SPP oraz objął kierownictwo działu literackiego wychodzącego w Polsce rosyjskojęzycznego miesięcznika „Nowaja Polsza”. W 2000 habilitował się na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na podstawie rozprawy pt. Państwo – historia – literatura. W tymże roku objął stanowisko redaktora kwartalnika „Przegląd Polityczny” (tu w 2001-03 cykl szkiców pt. Stan krytyczny). W 2000 był kuratorem polskiego stoiska na Międzynarodowych Targach Książki w Lipsku oraz kuratorem stoiska Szczecina na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie nad Menem. W 2001 prowadził gościnne wykłady poświęcone sztuce translatorskiej w Johannes Gutenberg-Universität w Germersheim. W 2001-03 pracował na stanowisku profesora na Uniwersytecie Szczecińskim. Jednocześnie wykładał literaturę niemiecką w Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP) w Częstochowie. W 2002 otrzymał stypendium twórcze Funduszu Sztuki i Kultury (Stiftung Kunst und Kultur) przyznane przez władze kraju związkowego Nadrenia Północna Westfalen. W 2003 podjął pracę w Katedrze Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej UW i jednocześnie w 2003-05 zajmował stanowisko profesora na Wydziale Polonistyki WSP w Częstochowie. W 2004 został członkiem Zarządu Głównego Polskiego PEN Clubu, a w 2005 prezesem Oddziału Warszawskiego SPP. W tymże roku otrzymał stanowisko profesora na UW oraz w Wyższej Szkole Komunikowania, Politologii i Stosunków Międzynarodowych w Warszawie. Wyróżniony odznaką „Zasłużony dla Kultury” (2001). Zmarł 15 października 2024 w Warszawie.

Works

1. Dziesięć wierszy. Warszawa: [b.w.]* 1977, 12 k.

2. Prawdę mówiąc. [Wiersze]. Warszawa: [b.w.]* 1978, [38] k. Wyd. nast.: Wrocław: [b.w.]* 1979.

3. Licentia poetica. [Wiersze]. Wrocław: Biblioteka Agory* 1979-1981.

4. Własnymi słowami. Szkice. Warszawa: Głos* 1979, 68 s.

Zawartość

I. Wielkie manewry: „Faraon” [B. Prusa] jako powieść o państwie; „Generał Barcz” [J. Kadena-Bandrowskiego]. O autonomię literatury; Szczerość i prawda [dot. twórczości G. Herlinga-Grudzińskiego]; Różnica i tożsamość [dot.: J. Bocheński: Boski Juliusz]; Co z nas pozostało? [dot.: T. Konwicki: Mała apokalipsa]. – II: Literatura i życie społeczne [dot. prozy polskiej 2. połowy lat 70.]; Monolog [dot. polskiego dramatu współczesnego]; Traktacik o Piotrze Wierzbickim [dot.: Traktat o gnidach]; Patrzcie demokracji na palce! [dot. stosunku pisarzy do komunizmu w Polsce po 1945]; Emigracja czy izolacja? [dot. problemu „emigracji wewnętrznej” autorów publikujących w drugim obiegu]; Pani Schweigestill [dot.: T. Mann: Doktor Faustus]. – Posłowie.

5. Wiersze. Poznań: WLiK [Witrynka Literatów i Krytyków]* 1980, 29 s.

Zawartość

Cykle: Mój wspaniały świat; Ars poetica.

6. Nie ma poezji. [Wiersze]. Kraków: KOS [Krakowska Oficyna Studentów]* 1981, 34 s.

7. Pudło. [Opowiadanie]. [Szczecin:] SAW [Studencka Agencja Wydawnicza im. Uniwersytetu Zachodniopomorskiego]* [1981], 24 s.

8. Czas morowy. [Wiersze]. Warszawa: [b.w.]* 1982, [19] s. Wyd. nast.: Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1982; Warszawa: Wydawnictwo Wojenne* 1982; Warszawa: Wydma* 1982; [B.m.:] Impressum* 1982; Warszawa: [b.w.]* 1982; Warszawa: [b.w.]* 1982.

9. Podziemie Europy. [Wiersze]. [B.m.w.]* [1982], 46 s.

10. Wiersze. [B.m.w.]* [1982], 46 s.

11. I inne wiersze. Poznań: Głosy* 1984, 34 s.

12. Szkoła polska. [Eseje]. Warszawa: Przedświt* 1984, 70 s.

Zawartość

Temat wolny [dot. epoki stalinowskiej w literaturze polskiej]; Lekcja pokory [dot. wystawy pt.Polaków portret własny” w Muzeum Narodowym w Krakowie w 1980]; Monumentalizacja kłamstwa [dot. doktryny socrealizmu w literaturze polskiej]; Lekcja mądrości [dot.: R. Przybylski: Klasycyzm albo Prawdziwy koniec Królestwa Polskiego]; Lekcja historii [dot.: J.M. Rymkiewicz: Wielki książę z dodatkiem rozważań o istocie i przymiotach ducha polskiego]; Lekcja cierpienia; Lekcja umiaru [dot.: M. Król: Ład utajony]; Lekcja męstwa [dot. poezji Z. Herberta]; Lekcja dystansu [dot.: A. Międzyrzecki: Wojna nerwów]; Lekcja śmierci [dot.: J.M. Rymkiewicz: Ulica Mandelsztama]; Powiedziałem wszystko. (O poezji Jana Polkowskiego) [dot.: Ogień. Z notatnika 1982-1983]; Przejście Gombrowicza przez Ziemię Ulro [dot. W. Gombrowicza i Cz. Miłosza]; Conrad 1983 [dot. powojennej recepcji twórczości J. Conrada w Polsce].

13. Przez zaciśnięte zęby. [Wiersze]. Warszawa: Warszawska Niezależna Oficyna Poetów i Malarzy*, Przedświt* 1985, 47 s.

Zawartość

Cykle: Podziemie Europy; Strach; Z drugiej strony.

14. Mgły. [Wiersze]. Gdańsk: Wydawnictwo Federacji Młodzieży Walczącej*, Drukarnia Oficyny Kształt* 1987, 39 s.

15. W Polsce, czyli Nigdzie. [Szkice]. Berlin: Pogląd 1987, 281 s.

Podpisy na stronie tytułowej: Leszek Szaruga, Krzysztof Zawrat.

Zawartość

Wstęp. – Gra z historią: „Faraon” jako powieść o państwie [poz. ]; „Generał Barcz”. O autonomię literatury [poz. ]; Szczerość i prawda [poz. ]; Różnica i tożsamość [poz. ]; Co z nas pozostało? [poz. ]; Powracanie do siebie [dot.: J. Krzysztoń: Obłęd]. – Kraj poza mapą: Kraj poza mapą [dot. motywu wolności i Polski w poezji współczesnej]; „Sztuczne oddychanie” [dot. tomu S. Barańczaka]; Ból [dot. stanu wojennego w poezji]; Czytanie Karpowicza. (Intuicje). – Zza fasady: Literatura i życie społeczne [poz. ]; Monolog [poz. ]; Emigracja czy izolacja? [poz. ]; Pani Schweigestill [poz. ]; Zza fasady [dot. istnienia dwóch obiegów kultury w Polsce w 1980]. – Wygnańcy: Conrad 1983 [poz. ]; Przejście Gombrowicza przez ziemię Ulro [poz. ]; W Polsce czyli Nigdzie; Trzecia emigracja; Wygnańcy: Tomasz Mann i Günter Grass wobec faszyzmu. – Szkoła polska: Temat wolny [poz. ]; Lekcja mądrości [poz. ]; Lekcja pokory [poz. ]; Michnik. – Wielkie oczekiwanie: Próba remanentu [dot. prozy krajowej]; Polska literatura jest świetna; Przemiany w kulturze polskiej [dot. m.in. literatury polskiej w latach 1960-1979]; Wielkie oczekiwania [dot. literatury polskiej lat 80.].

16. Nie mówcie Europa; Sagt nicht Europa. [Wiersze]. Berlin: Pogląd 1988, 65 s.

Teksty w języku polskim i niemieckim. Tłumacze: K. Dedecius, M. Kurecka, R. Schmidgall.

17. Walka o godność. Poezja polska w latach 1939-1988. Zarys głównych problemów. [Szkice]. Berlin: V. Körner [1990], 344 s. Wyd. nast.: Wrocław: Wiedza o Kulturze 1993.

Zawartość

Od Września do Powstania Warszawskiego; Międzyepoka; Wiosna sześciolatki; Poemat dla dorosłych; Spóźnione i powtórne debiuty; Współczesność; Przemiany lat 1963-1968; Orientacja; Przemiany lat 1968-1976; Nowa Fala; Przemiany lat 1976-1981; Bez autorytetu; Poezja najmłodsza. – Posłowie.

18. Po wszystkim. [Wiersze]. Kraków: Oficyna Literacka 1991, 47 s.

19. Klucz od przepaści. [Wiersze i eseje]. Kraków: Oficyna Literacka 1994, 83 s.

Zawartość

Kilka intuicji dotyczących poezji [esej]. – Cykle wierszy: Et in Arcadia ego; Klucz od przepaści; Sny. Pejzaże; Jeszcze jedna epoka. – [Dodatek:] Podstępy sztuki. (Pytania do poezji najnowszej) [esej].

20. Wobec totalitaryzmu. Kostium kościelny w polskiej prozie; Wobec cenzury. [Szkice]. Szczecin: Ottonianum 1994, 95 s.

Zawartość

Wobec totalitaryzmu. Kostium kościelny w prozie polskiej: Jerzy Andrzejewski; Andrzej Szczypiorski; Julian Stryjkowski. – Wobec cenzury: Marek Hłasko; Kazimierz Orłoś; Marek Nowakowski; Janusz Anderman.

21. Skupienie. [Wiersze]. Kraków: Miniatura 1996, 63 s. Wyd. 2. tamże 1997.

Zawartość

Cykle: Okruchy; Linia życia; Wielka gra.

22. Zapis. Zarys monograficzny, bibliografia zawartości. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 1996, 67 s., Rozprawy i Studia, t. (313) 239.

23. Dochodzenie do siebie. Wybrane wątki literatury po roku 1989. [Szkice]. Sejny: „Pogranicze1997, 224 s.

Zawartość

Pisanie Polski; Rekonstrukcja rzeczywistości; Odbudowywanie przestrzeni [dot.: S. Chwin: Hanemann]; Ziemia niczyja; Zrozumieć swój los [dot.: K. Brakoniecki: Misterium]; Oblicze ojczyzny; Na ruchomych piaskach historii; Pamięć kresów; „Nasz powiat”. O cyklu mickiewiczowskim Jarosława Marka Rymkiewicza. (Rekonesans); Świat utracony w „Albumie rodzinnym” Michała Liniewskiego; „Kres to podróży na Kresy?”; „Mogło was nie być” [dot.: J. Szuber: Paradne ubranko i inne wiersze; Apokryfy i epitafia sanockie]; Dotykać nicości. (Notatki z lektury „Kamienia granicznego”) [P. Matywieckiego]; „Coś/ć” [dot. twórczości R. Krynickiego].

24. Milczenie i krzyk. Pięć esejów z powodu Młodej Polski. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 1997, 106 s.

Zawartość

Wstęp. – Dramat Młodej Polski; Młoda Polska w historii; Język Młodej Polski; Milczenie i krzyk; „Confiteor” [S. Przybyszewskiego] i nowa wrażliwość.

25. Powrót poetów. Szkice. Kraków: Miniatura 1997, 192 s.

Zawartość

Powrót poetów. – Czytanie poezji: Wyspa poezji; Podstępy sztuki. (Pytania do poezji najnowszej) [poz. ]; „Kres to podróży na Kresy?” [poz. ]. – Czytanie poetów: Łacińska kotwica. (Janicjusz – Zygmunt Kubiak); Nowy wybór Różewicza [dot.: Słowo po słowie]; Dochodzenie do wiersza. (Krystyna Miłobędzka); „Rzeczpospolita Pułaska”. (Adam Czerniawski); Mali mistrzowie. (Jacek Łukasiewicz); Różnice czasów. (Henryk Grynberg); Budzenie snu. (Krzysztof Karasek); Rozpływające się zdanie. (Bogusława Latawiec); Przemienienie. (Józef Kurylak); Rozdwojony w sobie. (Piotr Matywiecki); Otwieranie Księgi. (Piotr Matywiecki); Światłoczuła przestrzeń. (Adriana Szymańska); Odszczurzanie. (Stanisław Zajączek); Dziennik poetycki. (Maciej Cisło); Ciało, krew i coś jeszcze. (Maria Bigoszewska); „Życie jest większe od sztuki”. (Kazimierz Brakoniecki); Zrozumieć swój los. (Kazimierz Brakoniecki); Kartki z życiorysu. (Antoni Pawlak); Próba (auto) ironii. (Artur D. Liskowacki); Negatyw świata. (Piotr Michałowski); Szyk przestawny. (Andrzej Stasiuk); „Na jałowym brzegu”? (Andrzej Sosnowski); Cisza przedmiotów. (Robert Pawlak).

26. Co czytamy? Prasa kulturalna 1945-1995. [Szkice]. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 1999, 102 s.

Zawartość

I. Czasopisma literackie w latach 1945-1975. – II. Czasopisma kulturalne w latach 1975-1995.

27. Historia, państwo, literatura. Polska powieść współczesna jako przestrzeń pytań o sens procesów dziejowych. [Szkice]. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 1999, 276 s. Wyd. nast. pt. Współczesna powieść polityczna. Sens literatury, sens historii. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 2001.

Zawartość

Wprowadzenie. – „Faraon” albo powieść o państwie [poz. , 151; „Płomienie” [S. Brzozowskiego]. Poezja historii; „Przedwiośnie” [S. Żeromskiego]. Państwo czy rewolucja?; „Generał Barcz”. O autonomię literatury [poz. , ); „Nienasycenie” [S.I. Witkiewicza]. Problem formy polskości; „Nurt” [W. Berenta]. Poezja i historia; „Czerwone tarcze” [J. Iwaszkiewicza]. Historia jako pytanie; „Srebrne orły” [T. Parnickiego]. Narodziny historii; „Boski Juliusz” i „Nazo poeta” [J. Bocheńskiego]. Różnica i tożsamość [poz. ]; „Labirynt” i „LLW” [H. Malewskiej]. Teraźniejszość czyli odpowiedzialność; „Dwie głowy ptaka” [W. Terleckiego]. Między realizmem a zdradą; „Wariacje pocztowe” [K. Brandysa]. Powrót do Polski?; „Obłęd” [J. Krzysztonia]. Szaleństwo historii czy historia szaleństwa?; „Rozmowy polskie latem 1983” [J.M. Rymkiewicza]. Zapisywanie Polski; Sens literatury i sens historii.

28. Erwin Kruk. Kraków: Zespół Literacki „Polska 2000 2000, 36 s.

Zawartość

Esej poświęcony twórczości E. Kruka, wybór jego wierszy, wywiad z poetą oraz bibliografia jego publikacji. Wydawnictwo w języku niemieckim.

29. Kazimierz Brakoniecki. Kraków: Zespół Literacki „Polska 2000 2000, 32 s.

Zawartość

Esej poświęcony twórczości K. Brakonieckiego, wybór jego wierszy, wywiad z poetą oraz bibliografię jego publikacji. Wydawnictwo w języku niemieckim.

30. Każdy jest kimś. [Aforyzmy]. Kraków: Miniatura 2000, 127 s.

31. Węzły polsko-niemieckie. [Szkice]. Notą edytorską opatrzył S. Podobiński. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej 2000-2003.

[T.] (1). 2000, 187 s.

Zawartość

Wprowadzenie. – I: Na Berlin [dot. biografii L. Szarugi]; Mała narracja berlińska [dot. m.in. A. Słuckiego]; Otoczony murem [dot. W. Gombrowicza w Berlinie]; Berlin Zachodni jako centrum emigracyjnego życia literackiego. (Wstęp do opisu). – II: Lekcja realizmu politycznego. „Kultura” [paryska] wobec „kwestii niemieckiej”; Niemieckie laboratorium [dot. m.in. G. Grassa]. – III: Przejmowanie pejzaży [dot. polskiej literatury współczesnej]; Od stereotypów do wyzwolenia z historii [dot. problemu „niemieckości” w polskiej literaturze współczesnej]; Język niemiecki jako pierwszy język obcy literatury polskiej. (Uwagi rozpoznawcze) [dot. przekładów literatury polskiej na język niemiecki]. – IV. Wygnańcy: Tomasz Mann i Günter Grass wobec faszyzmu [poz. ]; Lekcja „Czarodziejskiej góry” [T. Manna]; Pani Schwegeistill [poz. ].

[T.] (2). 2003, 176 s.

Zawartość

Wprowadzenie; Alt Moabit 21/22 [dot. Berlina]. – I. „Kultura” i „przyszłe stosunki polsko-niemieckie”; Jak wygnaniec z wygnańcem [dot. stosunku „Kultury” paryskiej do Niemców wysiedlonych z ziem polskich]; Berlin Zachodni jako przestrzeń rozwoju literatury emigracyjnej oraz centrum promocji polskiego pisarstwa; Życie literackie emigracji w Berlinie Zachodnim; Z pogranicza polsko-niemieckiego [dot. Wspólnoty Kulturowej Borussia z Olsztyna]. – II. Pokusa ładu [dot. T. Manna]; Poeta a służba bezpieczeństwa [dot. kontaktów poetów niemieckich ze Stasi]. – III. Mickiewicz, sąsiad Bobrowskiego; Nowe przestrzenie poezji niemieckiej; Nowa antologia poezji niemieckiej. – IV. Między Polską a Niemcami (literackie stosunki); Niemiecka promocja [dot. działalności krytycznej M. Reich-Ranickiego i K. Dedeciusa dot. literatury polskiej]; Rondo dolnośląskie [dot.: L. Ossowski: Wilcze jagody]; Enerdowo [dot.: J. Strękowski: Nauka jazdy; H. Sekulski: Przebitka]; Panorama polskiej prozy [dot.: Panorama des polnisches Literatur des 20. Jahrhunderts]; Polska poezja w Niemczech [dot.: Polnische Lyrik aus hundert Jahren. Red. S. Sterna-Wachowiak]; Świadectwo liryki [dot.: Das unsichtbare Leben=Kochać to, co niewidzialne. Neue polnische Lyrik. Anthologie]; Wiersze mniejszości niemieckiej [dot.: Gedichtet in der Heimat]; Wiersze stron rodzinnych. Pośrednik [dot. E. Mann: Moje czasy].

32. Literatura i życie. Ważniejsze wątki dyskusji literackich 1939-1989. [Szkice]. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2001, 198 s.

Zawartość

Okres 1939-1945; Okres 1945-1950; Lata 1950-1956; Lata 1956-1963; Lata 1963-1970; Lata 1970-1976; Lata 1976-1982; Lata 1982-1989. – Posłowie.

33. Panu Tadeuszowi. [Wiersze]. Szczecin: 13 Muz 2001, 50 s.

34. Przed burzą. [Wiersze]. Kraków: Miniatura 2001, 63 s.

35. Przestrzeń spotkania. Eseje o „Kulturze” paryskiej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2001, 141 s.

Zawartość

Realizm; Położenie nacisku na sprawy kultury. Z Jerzym Giedroyciem rozmawiają Leszek Szaruga i Joanna Szwedowska; To można było przewidzieć. O Juliuszu Mieroszewskim; Dzienniki Jerzego Giedroycia; Czarna dziura. O twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego; Świadek. O „Dzienniku pisanym nocą” Herlinga-Grudzińskiego; Galop historii. Kresowa lekcja paryskiej „Kultury”; Poezja i historia. O „Złotej hramocie” Józefa Łobodowskiego; Lekcja realizmu politycznego. „Kultura" wobec „kwestii niemieckiej” [poz. ]; Przestrzeń spotkania. „Kultura" a pokolenie ’68.

36. Świat, język, księga. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2001, 118 s.

Zawartość

Wprowadzenie; Problemy periodyzacji; Rozpoznawanie rzeczywistości; Poszukiwanie języka; Poszukiwanie horyzontu księgi.

37. Tym Czasem. [Eseje]. 2001. Wyd. internetowe: http://www.literatura.net.pl.

Wybór z cyklu publikowanego w 1997-1998 w „Kwartalnik Artystyczny”.

38. Węzeł kresowy. [Szkice dot. literatury o Kresach Wschodnich]. Częstochowa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna 2001, 184 s.

Zawartość

Realia i mity – wprowadzenie; Itaka, do której się nie wraca. Obraz Polski w poezji emigracyjnej; Uniwersalizm doświadczenia Kresów; Pamięć Kresów; Problem literatury kresowej w okresie PRL-u; Poezja i historia. O „Złotej hamujcie" Józefa Łobodowskiego [poz. ]; Nasz wiat. O cyklu mickiewiczowskim Jarosława Marka Rymkiewicza. Rekonesans [poz. ]; Świat utracony w „Albumie zinnym” Michała Liniewskiego [poz. ]; Inwazja i koniec historii [dot. prozy T. Lubkiewicz-Urbanowicz]; Galop historii. Kresowa lekcja paryskiej „Kultury” [poz. ]; „Kres to podróży na Kresy”? [dot. problematyki Kresów w poezji młodych poetów]; Posłowie.

39. Wodna pieczęć. [Eseje]. 2001. Wyd. internetowe: http://www.literatura.net.pl.

Wybór z cyklu publikowanego w 1999-2001 w „Kwartalnik Artystyczny”.

40. Przestrzenie słowa. Eseje. Kraków: Wydawnictwo Baran i Suszczyński 2002, 120 s.

Zawartość

Znad brzegu przepaści [dot. stanu literatury współczesnej]; Tłumaczenie przebudzonego [dot. nowych tendencji literackich]; Poszukiwanie rzeczywistości; Rysowanie mapy; Życie w języku, język życia; Gry i zabawy [dot. sztuki przekładu]; Porcja bluesa; Haiku: granice literatury; „Wieża z kości słoniowej”: kilka chaotycznych tez bez wniosków; Jak czytam, jak pragnę czytać; Po co piszę?; Rzecz dla mnie, jako poety, najważniejsza.Wybór utworów w przekładzie niemieckim: Eiszeit, Steinzeit. Gedichte und ein Essay. [Przeł.] R. Schmidgall. [Współpraca:] J. Bokiewicz. Hamburg 1997.

41. Mówienia. [Wiersze]. Toruń: A. Marszałek 2004, 46 s.

42. Wiersze skrócone. Kraków: Miniatura 2004, 80 s.

43. Wyzwanie. (O poezji z przypisami i bez). [Szkice]. Toruń: A. Marszałek 2004, 344 s.

Zawartość

Wyjaśnienie. – „Czas ostatnich śpiewów” (o Jarosławie Iwaszkiewiczu); Poezja i historia (o Józefie Łobodowskim); Samotnik z Wałbrzycha (o Marianie Jachimowiczu); Pogoń za rzeczywistością (o Czesławie Miłoszu); W poszukiwaniu rdzenia polszczyzny (o Czesławie Miłoszu); Ludzkie nieludzkie słowa (o Julii Hartwig); Ars poetica? (o Tadeuszu Różewiczu); Recycling – metamorfozy (o Tadeuszu Różewiczu); Bezdomne słowa (o Tadeuszu Różewiczu); Fenomen Różewicza; Światłoczułość (o Ludmile Marjańskiej); Przejęzyczenie (o Arnoldzie Słuckim); Dzieło zamknięte (o Zbigniewie Herbercie); Poezja pamięci (o Erwinie Kruku); Biała kartka (o Jarosławie Marku Różewiczu); „Czarna zmora istnienia” (o Jarosławie Marku Różewiczu); Niedokonany przyszły czas przeszły dokonany (o Jacku Łukasiewiczu); Dochodzenie do wiersza (o Krystynie Miłobędzkiej); Z ciemności w ciemność (o Joannie Pollakównie); Cość (o Ryszardzie Krynickim); Siła kochania (o Stanisławie Barańczaku); Samotność (o Antonim Pawlaku); „Życie jest większe od sztuki” (o Kazimierzu Brakonieckim).

44. Wymysły. [Wiersze]. Kraków: Miniatura 2005, 111 s.

45. Życiowy wybór. 1968-1998. [Wiersze]. Warszawa: Nowy Świat 2006, 93 s.

Artykuły w czasopismach i książkach zbiorowych, m.in.

Młoda poezja dzisiaj. Więź 1971 nr 7/8 s. 127-139.
Romantyzm dziś – co to znaczy?Teksty1972 nr 5 s. 60-78.
Leca mozaika dynamiczna. W: Myślę, że jestem. O Stanisławie Jerzym Lecu. Kraków 1974 s. 322-336 [dot.: Myśli nieuczesane].
Międzyepoka. (Poezja po wojnie). I. „Pismo 1981 nr 7 s. 70-89.
Kultura niezależna a struktury oficjalne. Kultura”, Paryż 1987 nr 1/2 s. 149-163.
Ciało Rosji. Kontakt”, Paryż 1988 nr 10 s. 65-77 [dot. eseistyki M. Kundery].
Jaka Polska? (Hłasko, Nowakowski, Orłoś, Anderman). Kontakt”, Paryż 1988 nr 12 s. 129-151.
Powracające kształty snów. Kontakt”, Paryż 1988 nr 7/8 s. 134-158 [dot. twórczości G. Herlinga-Grudzińskiego].
Legenda Nowej Fali. (Chaotyczna próba uporządkowania doświadczeń). Res Publica 1991 nr 7/8 s. 68-77.
Juliana Przybosia miejsce na ziemi. Ogród 1992 nr 1 s. 115-129.
Zamglona konstelacja. Teksty Drugie 1992 nr 6 s. 123-132 [dot.: Cz. Miłosz: Świadectwo poezji; M. Jastrun: Forma i sens poezji; A. Wat: Dziennik bez samogłosek; K. Karasek: Poezja i jej sobowtór; S. Barańczak: Tablica z Macondo].
Stefan Flukowski. W: Obraz literatury polskiej. Seria 6 t. 4. Kraków 1993 s. 119-129.
Spurensicherung. Zur Literatur der ehemeligen polnischen Ostgebiete. [Przeł.] M. Hassenstein. W: Deutsch-polnische Ansichten zur Literatur und Kultur. Jahrbuch des Deutschen Polen-Instituts Darmstadt”, Wiesbaden 1994 s. 31-43.
Die Pariser „Kultura” zur „polnischen Frage. Ein Lektion in Sachen politischer Realismus. W: Deutsch-polnische Ansichten zur Literatur und Kultur. Jahrbuch des Deutschen Polen-Instituts Darmstadt”, Wiesbaden 1995 s. 65-83.
Czasopisma literackie. W: Literatura polska 1918-1975. T. 3. 1945-1975. Cz. 1. Warszawa 1996 s. 207-257.
Miłość do kultury raz jeszcze „Teksty Drugie 1996 nr 5 s. 130-143 [dot. debiutów poetyckich].
Obecność socrealizmu. Przegląd Polityczny 1997 nr 33/34 s. 28-35 [dot. literatury polskiej z lat 1949-1955].
Podróż mego życia. Cz. 1-2. Pogranicza 1999 nr 1/2 s. 78-86, nr 4 s. 69-79.
Kresy i pogranicza. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Szczecińskie Prace Polonistyczne 2003 nr 14 s. 5-21.
Młodoliterackie gry i zabawy. Topos 2003 nr 1/3 s. 49-59.
Oksana” – język kresowej narracji [dot. twórczości W. Odojewskiego]. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Szczecińskie Prace Polonistyczne 2003 nr 14 s. 81-96.
Pisanie Polski. W: Była sobie krytyka... Katowice 2003 s. 74-82.
Odczytywanie prozy. Dyskurs 2004 z. 1 s. 11-40.
Walka o dusze. Konteksty „Lidy” Aleksandra Jurewicza. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Szczecińskie Prace Polonistyczne 2004 nr 15 s. 35-52.
Śmiertelne spotkanie. Recepcja. Transfer. Przekład 2005 (t. 3) s. 5-17 [dot. T. Różewicza].
Odwrócone światło” – próba czytania. W: Podziemne wniebowstąpienie. Wrocław 2006 s. 116-126 [dot. T. Karpowicza].

Przekłady

1. R. Ausländer: 25 wierszy. Wybór i przekł. L. Szaruga. Szczecin: Albatros 1994, 57 s.
2. R. Haufs: Biały Rzym. [Wiersze]. Kraków: Miniatura 2003, 95 s.
3. E. Lasker-Schuler: Wiersze. Kraków: Miniatura 2003, 47 s.
4. F. Norten: Jesteśmy wygnańcami. [Wiersze]. Kraków: Miniatura 2004, 95 s.
5. B. Kohler: Rondeau Allemagne i inne wiersze. [Przekł.:] L. Szaruga, P. Piaszczyński. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2005, 43 s.

Prace redakcyjne

1. Mityng poetycki. Antologia „pokolenia 68”. Oprac.: L. Szaruga. Wrocław: Biblioteka Agory 1979.
2. Poezja stanu wojennego. Antologia. Tom przygotowali: [I. Smolka] Inga, [J. Markiewicz] Jot Em, [L. Szaruga]. Londyn: Puls 1982, 100 s. Wyd. nast. pt. Antologia wierszy wojennych. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1982, 92 s.
Autor podpisany: Spectator.
3. J. Strządała: Światło i ciało. Wybór wierszy. Wyboru dokonał i posłowiem opatrzył L. Szaruga. Kraków: Miniatura 2003, 256 s.
4. W. Wirpsza: Cząstkowa próba o człowieku i inne wiersze. [Red. L. Szaruga]. Mikołów: Instytut Mikołowski 2005, 197 s.
5. W. Wirpsza: Spis ludności. [Wiersze]. [Red. L. Szaruga]. Mikołów: Instytut Mikołowski 2005, 71 s.

Zob. też Przekłady.

Analyses and reviews

Ankiety dla IBL PAN 1990, 2001, 2002, 2006, 2007.

Wywiady

Życie po ludzku. Rozm.: E.M. Slaska, G. Ziętkiewicz. Archipelag”, Berlin Zachodni 1986 nr 5.
Nie mówcie: Europa. Europa* 1987 nr 2.
Witraż. Rozm. M. Bigoszewska. Kresy 1991 nr 6.
Czekam na postidiotyzm. Rozm. D. Nowacki. Opcje 1999 nr 4.

Słowniki i bibliografie

Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (M. Kisiel).

Ogólne

Artykuły

L. Pułka: Poemat innej strony życia [o poezji L. Szarugi]. W: Warsztaty literackie filologów. Wrocław 1980.
A. Bogusławski: Kultura strażniczką wolności. Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1987 nr 298.
P. Wierzbicki: Zabójcza broń Szarugi. Tygodnik Solidarność 1990 nr 18.
D. Pawelec: Debiuty i powroty. Katowice 1998, passim.
P. Michałowski: Żar(t) eschatologiczny. Pogranicza 2005 nr 6 [dot. wiersza Upał].
A. Skrendo: Blues Leszka Szarugi; P. Sobolczyk: Leszka Szarugi mówienia i wymysły. Pogranicza 2005 nr 6.

Własnymi słowami

P. Wierzbicki: Niańki protestują przeciw wyrazowi „gnida. „Puls”* 1980 nr 7.

Szkoła polska

J. Wegner: Obrona tożsamości. „Bez Dekretu”* 1985 nr 11.
J. Kornhauser: Lekcja tożsamości. Zeszyty Literackie”, Paryż 1986 nr 11, przedruk w tegoż: Międzyepoka. Kraków 1995.
[R.K. Przybylski] RKP: Lekcja na temat tożsamości. „Almanach Humanistyczny”* 1986 nr 5.

Przez zaciśnięte zęby

[I. Smolka] W. Issa: Wobec klęski. „Wybór”* 1985 nr 10.

Mgły

A. Dobrowolski: Przez mgłę ku jasności. „Kontur”* 1988 nr 1.

W Polsce, czyli Nigdzie

K. Winnicki: O literaturze, czyli o niczym. „Nowy Dziennik”, dod. Przegląd Polski”, Nowy Jork 1987 nr z 19 XI.

Walka o godność

I. Smolka: Zmienia się skóra świata. Potop 1991 nr 14.
D. Dabert: Leszka Szarugi spojrzenie na poezję. Polonistyka 1995 nr 6.

Klucz od przepaści

P. Michałowski: Między ciszą a zgiełkiem. Nowe Książki 1995 nr 4.
A. Pałczak: Przepaść od klucza. Pogranicza 1996 nr 4.
A. Bykowska-Salczyńska: Pomiędzy ciszą a milczeniem, czyli o stanach skupienia rtęci, kwarkach i najnowszych tomach poezji Leszka Szarugi. Borussia 1997 nr 14 [dot. też: Skupienie].

Skupienie

P. Michałowski: Dziwne słowo „cisza. Literatura 1996 nr 12.
I. Smolka: Gry znaczeń. Nowe Książki 1996 nr 10.
A. Bykowska-Salczyńska: Pomiędzy ciszą a milczeniem, czyli o stanach skupienia rtęci, kwarkach i najnowszych tomach poezji Leszka Szarugi. Borussia 1997 nr 14 [dot. też: Klucz od przepaści].
G. Kociuba: Składnia rozkładu. Arkusz 1997 nr 4.

Dochodzenie do siebie

A.D. Liskowacki: Wyścig na dochodzenie. Twórczość 1997 nr 12.
P. Michałowski: Literacka korekta mapy. Literatura 1997 nr 10.
D. Nowacki: Zdaniem rekonwalescenta. Fa-Art 1997 nr 2/3.

Historia, państwo, literatura

J. Madejski: Zbliżenia Leszka Szarugi. Pogranicza 1999 nr 4, przedruk w tegoż: Zamieszanie. Kraków 2003.
P. Majerski: Gdy nas Polska szuka... Nowe Książki 2000 nr 2.
T. Mizerkiewicz: Wypisy z ksiąg politycznych. Polonistyka 2003 nr 1 [dot. wyd. nast. pt. Współczesna powieść polityczna].

Każdy jest kimś

P. Michałowski: Królestwo z(a)dania Leszka Szarugi. Pogranicza 2000 nr 4.

Węzły polsko-niemieckie

M. Pieczara: Na berlińskim bruku... Nowe Książki 2001 nr 1.
Z. Bauer: Minimum porozumienia. Nowe Książki 2004 nr 5 [dot. T. 2].

Literatura i życie

D. Skórczewski. „Ruch Literacki2002 nr 1.

Panu Tadeuszowi

K.Lisowski: Gry znaczeń. Nowe Książki 2002 nr 3.

Przestrzeń spotkania

P. Szewc: Kultura, polityka, realizm. Nowe Książki 2002 nr 1.

Świat, język, księga

A. Skrendo: Trzy utraty. FA-art 2001 nr 4.

Węzeł kresowy

T. Mizerkiewicz: Przeanielić kresy. Nowe Książki 2002 nr 9.

Wiersze skrócone

P. Sobolczyk: Żywioł mowy zapłacony. Topos 2005 nr 1/2.

Wyzwanie

R. Ostaszewski: Wyzwanie to interpretowanie. Nowe Książki 2005 nr 4.

Wymysły

A. Sroka: Przypadki inwencji: literacka mozaika Leszka Szarugi. Pogranicza 2005 nr 6.

Życiowy wybór

J. Drzewucki: We wszystkim jest wszystko „Rzeczpospolita 2006 nr 235.
M. Ławrynowicz: Samotność. Gazeta Polska 2006 nr 11.
I. Smolka: Między milczeniem a ciszą. Twórczość 2006 nr 7.