ZGORZELSKI Czesław

Urodzony 17 marca 1908 w Boryczewie pod Nieświeżem, na nowogródczyźnie; syn Henryka Zgorzelskiego, dzierżawcy ziemskiego, i Marii Agaty z Borowskich, nauczycielki. W czasie I wojny światowej przebywał wraz z matką w Mohylewie. W 1918-19 uczęszczał do polskiego gimnazjum koedukacyjnego w Nieświeżu. Po przerwie spowodowanej wojną polsko-bolszewicką (podczas której schronił się wraz z rodziną w okolicach Radomia), kontynuował od 1921 naukę w I Gimnazjum Męskim im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie. W 1926 zdał egzamin maturalny i podjął studia z zakresu filologii polskiej na Uniwersytecie Stefana Batorego (USB) w Wilnie. Należał do Koła Polonistów (był także jego prezesem) oraz do Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”. Debiutował w 1930 artykułem pt. Sycyna, Czarnolas i Zwoleń w opisach wędrówek po kraju, zamieszczonym w czasopiśmie akademickim „Alma Mater Vilniensis” (nr 9); w 1930-31 był redaktorem naczelnym tego periodyku, artykuły ogłaszał w nim także w 1932 i 1934. W 1930-32 prowadził zajęcia na kursach przedmaturalnych dla dorosłych organizowanych przy I Gimnazjum Męskim im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie. W 1931 rozpoczął pracę w bibliotece Seminarium Polonistycznego USB na stanowisku zastępcy asystenta. W 1932 ożenił się z Salomeą Mackiewiczówną, wówczas studentką germanistyki. W tymże roku ukończył studia i uzyskał magisterium. Jako młodszy asystent kontynuował pracę na USB (od 1938 starszy asystent); zajmował się historią literatury polskiej, głównie okresu romantyzmu i oświecenia, oraz prowadził badania poświęcone literaturze rosyjskiej. W 1932-34 uczył równocześnie języka polskiego w Państwowym Gimnazjum im. A. Mickiewicza w Wilnie. Recenzje i artykuły (dotyczące także aktualności literackich) drukował m.in. w pismach: „Pax” (1934-37; w 1935 zastępca redaktora naczelnego; podpisany też: zcz.), „Przegląd Powszechny” (1934-36; tu w 1935-36 przeglądy Z literatury rosyjskiej), „Słowo” (1934), „Kurier Wileński” (1935-38; podpisany też: Cz.Z., C.Z.), „Pion” (1936-38). Od 1935 prowadził w wileńskim radiu pogadanki (a potem periodyczne sprawozdania) dotyczące życia literackiego za wschodnimi granicami Polski. Był członkiem Oddziału Wileńskiego Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza (TLAM). W czerwcu 1939 jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej spędził miesiąc w Warszawie, gdzie zbierał materiały do rozprawy doktorskiej. Po wybuchu II wojny światowej pozostał nadal w Wilnie przyłączonym do Republiki Litewskiej. Od pierwszych wojennych miesięcy uczestniczył w konspiracyjnych działaniach wymierzonych przeciwko okupantom, m.in. współpracował z organizacjami: Akcja Ludowa, Komisariat Rządu (faktycznie bez łączności z władzami Rzeczpospolitej Polskiej na uchodźstwie), Organizacja Polski Walczącej; redagował „Polski Biuletyn Informacyjny” (grudzień 1939 – styczeń 1940). W końcu stycznia 1940 został aresztowany przez władze litewskie i przez dwa miesiące był przetrzymywany w więzieniu na Łukiszkach. Wkrótce po zwolnieniu został urzędnikiem w Polskiej Sekcji Pomocy Ofiarom Wojny przy oddziale Czerwonego Krzyża w Wilnie. Uczestniczył nadal w ruchu oporu, m.in. jako członek zespołu redakcyjnego pisma „Polska w Walce” (organu Służby Zwycięstwu Polsce, a następnie Związku Walki Zbrojnej Okręgu Wilno; 1940) oraz współredaktor periodyku „Jutro Polski” (od nr 1; wiosna 1940); był jednym z założycieli tajnej drukarni oraz autorem antysowieckiej ulotki. W końcu sierpnia 1940, już po włączeniu Litwy do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), został zatrzymany przez Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) i osadzony ponownie na Łukiszkach, gdzie przebywał do wkroczenia Niemców do miasta w czerwcu 1941 (dzięki akcji wileńskich kolejarzy uniknął transportu do łagru i powrócił do rodziny). Do lutego 1942 pracował w spółdzielni stróżów nocnych w Wilnie, a następnie jako robotnik we wsiach niedaleko Wilna. Nadal prowadził działalność konspiracyjną, współredagował pismo „Jutro Polski”, a od 1942 jego kontynuację „Dla Polski”. Od września 1943 pełnił obowiązki zastępcy szefa (od lipca do sierpnia 1944 – szefa) Biura Informacji i Propagandy Okręgu Armii Krajowej (AK) Nowogródek i zarazem redaktora organu prasowego okręgu, tygodnika „Świt Polski”. Wielokrotnie zmieniał w tym czasie miejsce pobytu (używał konspiracyjnych pseudonimów: Cedro, Rafał, Zbigniew, Leon); w 1945 został odznaczony przez dowództwo AK Krzyżem Walecznych. Po zajęciu Nowogródczyzny przez wojska sowieckie, w sierpniu 1944 po raz kolejny aresztowany przez NKWD, do września 1945 przebywał (pod fikcyjnym nazwiskiem) w więzieniach, kolejno w Raduniu, Lidzie, Baranowiczach i Grodnie. Zwolniony, powrócił do Wilna, gdzie został urzędnikiem w Biurze Repatriacyjnym. W grudniu 1945 (po nielegalnym przekroczeniu granicy) dołączył do rodziny, która w ramach tzw. akcji repatriacyjnej przyjechała do Torunia. Podjął pracę na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika (UMK) na stanowisku asystenta (od 1946 starszego asystenta) w Katedrze Historii Literatury Polskiej. Wkrótce potem zaczął publikować artykuły i recenzje w „Tygodniku Powszechnym” (od 1946, z przerwą w 1952-56). W 1947 na podstawie rozprawy pt. Pojęcie „dumy” w polskiej poezji przedromantycznej (promotor profesor Konrad Górski) uzyskał stopień doktora. Był członkiem Komisji Historii Literatury Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) w Krakowie (od 1948, członek korespondent od 1950), działał nadal w TLAM (od 1946 w oddziale w Toruniu, od 1951 w Lublinie). W marcu 1949 został pozbawiony ze względów politycznych asystentury na UMK i przez kilkanaście miesięcy pracował jako redaktor literacki w Wydawnictwie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. W listopadzie 1950 przyjął stanowisko adiunkta na Wydziale Humanistycznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL), a w następnym miesiącu został mianowany zastępcą profesora. Należał do Towarzystwa Naukowego KUL (od 1950, od 1952 członek korespondent, od 1954 członek czynny; w 1957-59 i 1963-64 sekretarz generalny, w 1977-80 wiceprezes), był wiceprzewodniczącym działającej przy Towarzystwie Komisji Badań nad Literaturą Katolicką (1952-60). Jako kurator sprawował w 1950-65 opiekę nad Kołem Polonistów KUL. W 1952-54 był prodziekanem Wydziału Nauk Humanistycznych KUL. Zajmował się nadal literaturą romantyczną i jej oświeceniowym pograniczem, badał problematykę form i gatunków, opracowywał edytorsko i wydawał dzieła twórców tej epoki, szczególnie Adama Mickiewicza. Od 1953 współredagował „Roczniki Humanistyczne” (do 1978); rozprawy, artykuły i recenzje publikował nadto m.in. nadal w „Tygodniku Powszechnym” (podpisany też: Błażej; od 1956 członek redakcji), „Pamiętniku Literackim” (do 1994, z przerwami; członek rady redakcyjnej w 1957-68), był członkiem komitetu redakcyjnego „Zeszytów Naukowych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” (1958-64 i 1976-80). W 1956 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. Należał do założycieli Klubu Inteligencji Katolickiej w Warszawie (1956), później pełnił funkcję prezesa oddziału tegoż klubu w Lublinie (formalnie niezarejestrowanego). W 1956-83 był prezesem Oddziału Lubelskiego TLAM (od 1978 członek honorowy). Dwukrotnie zajmował stanowisko dziekana Wydziału Nauk Humanistycznych KUL (1960-62, 1966-68). W 1957-83 wchodził w skład Rady Naukowej Instytutu Badań Literackich (IBL) Polskiej Akademii Nauk (PAN). Należał do komitetów redakcyjnych wielu przedsięwzięć edytorskich i badawczych oraz serii wydawniczych i czasopism, m.in. Dzieł Józefa Ignacego Kraszewskiego (od 1959, przewodniczący w 1983-87), serii IBL Archiwum Literackie (od 1962, przewodniczący w 1969-78 i redaktor naczelny tomów 12-21), Słownika języka Adama Mickiewicza (1962-83), Obrazu literatury polskiej XIX i XX wieku (w 1965-71), Księgi tysiąclecia katolicyzmu w Polsce (wyd. 1969), Dzieł wszystkich Adama Mickiewicza (1971-87). Był członkiem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego (od 1964 członek korespondent, od 1973 członek zwyczajny, od 1987 członek honorowy). W 1968 został mianowany profesorem zwyczajnym. W 1969 został powołany w skład Komitetu Nauk o Literaturze PAN. Odbywał podróże naukowe, głównie do ZSRR (na Litwę), w poszukiwaniu materiałów źródłowych do badań nad romantyzmem; patronował akcji sprowadzenia do KUL Archiwum Filomatów. Opracowywał dział Romantyzm w „Roczniku Literackim” za lata 1968-72 (wyd. 1970-74), 1975-76 (wyd. 1978-79). W 1978 przeszedł na emeryturę. Brał udział w ruchu opozycyjnym: w 1976 należał do sygnatariuszy Memoriału 101, wyrażającego protest przeciw projektowanym zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL), w 1978 podpisał deklarację niezależnego Towarzystwa Kursów Naukowych i był jego prelegentem. Uczestniczył w życiu Kościoła katolickiego, m.in. jako uczestnik II Synodu Diecezji Lubelskiej (w 1977-83; wiceprzewodniczący Komisji do Spraw Przepowiadania), członek Prymasowskiej Rady Społecznej (1981-84) i członek zarządu Klubu Katolickiego w Lublinie (1982-84, od 1985 prezes). Kontynuował badania naukowe i prace edytorskie. Zasiadał w komitetach redakcyjnych i wydawniczych, m.in.: „Rocznika Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza” (1978-81), serii wydawniczej Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu Historia i Teraźniejszość (1979-89), Dzieł Adama Mickiewicza wydawanych pod patronatem TLAM (członek redakcji naczelnej od 1993). W 1979 otrzymał nagrodę edytorską Polskiego PEN Clubu, w 1982 nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku (za 1981), w 1989 doroczną nagrodę Funduszu Literatury. Był współzałożycielem powołanej w 1989 w Lublinie fundacji na rzecz pomocy szkołom polskim i placówkom kulturalno-oświatowym za granicą PRL na terytorium ZSRR (od 1995 Fundacja Pomocy Szkołom Polskim na Wschodzie im. T. Goniewicza); do 1993 wchodził w skład Zarządu tej fundacji. W 1992 został członkiem czynnym PAU, w 1993 doktorem honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1973), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1976), medalem „Za Zasługi dla KUL” (1983), papieskim Orderem Zakonu św. Grzegorza Wielkiego (1989). Zmarł 26 sierpnia 1996 w Lublinie.
Od 2002 Instytut Filologii Polskiej KUL (z udziałem innych ośrodków polonistycznych z kraju) organizuje coroczny ogólnopolski konkurs o nagrodę im. Cz. Zgorzelskiego na najlepszą polonistyczną pracę magisterską z dziedziny literaturoznawstwa oraz językoznawstwa.