ZARUSKI Mariusz

Urodzony 31 stycznia 1867 w Dumanowie na Podolu; syn Seweryna Zaruskiego, dzierżawcy folwarku, i Eufrozyny z Iwanickich. Uczył się początkowo w Mohylowie, w prywatnej szkole panien Miłkowskich, sióstr Zygmunta Miłkowskiego (pseudonim: Teodor Tomasz Jeż), a następnie uczęszczał do gimnazjum w Kamieńcu Podolskim. W 1885 zdał maturę i podjął studia na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu Noworosyjskiego w Odessie. Podczas wakacji (w 1888-91) służył jako marynarz na statkach Rosyjskiego Towarzystwa Żeglugi i Handlu oraz Floty Ochotniczej; wziął udział w rejsach m.in. do Syrii, Egiptu, Indii, Japonii i wschodniej Syberii. Po ukończeniu studiów odbył w 1891-92 roczną służbę wojskową w armii rosyjskiej (w Pułku Artylerii Konnej), a potem rozpoczął naukę w szkole plastycznej w Odessie. Debiutował w 1892 przekładem wiersza Siemiona Nadsona pt. Życie, zamieszczonym na łamach wydawanego w Petersburgu tygodnika „Kraj” (nr 28). Brał udział w ruchu patriotyczno-niepodległościowym, m.in. jako członek Ligi Narodowej (od 1885), współorganizator Stowarzyszenia Gimnastycznego „Sokół Odeski” i uczestnik zebrań określanych jako „środy literackie”. W 1894 został aresztowany przez władze carskie pod zarzutem przygotowań do wywołania polskiego powstania zbrojnego i skazany na półtora roku więzienia i pięć lat zesłania nad Morze Białe. Karę więzienia odbył w Pietropawłowsku, a następnie w Chołmogorach. Po wielu staraniach przeniesiono go do Archangielska, gdzie pracował jako robotnik w stoczni; później (uzyskawszy zezwolenie gubernatora na wstąpienie do służby morskiej) pływał po Morzu Arktycznym na brygu „Dzierżawa” (m.in. do Norwegii). W 1897 ukończył eksternistycznie szkołę morską w Archangielsku i zdał egzamin na szturmana dalekiej żeglugi, po czym jako kapitan objął dowództwo na szkunerze rosyjskiej marynarki handlowej „Nadzieja”. Na zesłaniu przyjaźnił się m.in. z Tadeuszem Gałeckim (późniejszym pisarzem, pseudonim: Andrzej Strug). W 1898 ogłosił w „Tygodniku Ilustrowanym” pierwsze własne utwory poetyckie pt. Sonety północne (nr 6). W 1899 powrócił do Odessy. W 1901 ożenił się z Izabelą Kietlińską i zamieszkał w Krakowie. W tymże roku podjął studia malarskie na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP). Równocześnie pracował społecznie m.in. w Towarzystwie Szkoły Ludowej i Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza. W 1904, po uzyskaniu dyplomu na ASP osiadł, ze względu na kłopoty zdrowotne żony, w Zakopanem. Pasjonował się taternictwem i narciarstwem. Od 1903 był członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego (TT), przez kilka kadencji wchodził w skład zarządu i działał w wielu sekcjach, m.in. w Sekcji Turystycznej (członek zarządu i bibliotekarz w 1908-10), Ochrony Tatr, Przyrodniczej, Przyjaciół Zakopanego. Należał do Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy, przekształconego później w Sekcję Narciarską TT (sekretarz w 1907-08; przewodniczący w 1909-14). Reprezentując tę organizację, jako pierwszy w Polsce prowadził od 1907 kursy narciarskie. W 1908-14 kierował biurem TT w Zakopanem (w okresie letnim). Wchodził w skład zarządu Biblioteki Publicznej w Zakopanem (1908-12). W 1909 założył Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe i jako naczelnik kierował tą placówką do 1914 (formalnie do 1926); w 1930 doprowadził do jej reorganizacji i został wybrany na honorowego przewodniczącego i naczelnika). W 1909 został członkiem Komisji Klimatycznej w Zakopanem i zarządu Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”. Od 1909 był instruktorem „Sokoła”, od 1912 należał do Związku Strzeleckiego i pełnił funkcję prezesa tej organizacji w Zakopanem. Rozwijał twórczość literacką z zakresu poezji i prozy, pisał wspomnienia z morskich podróży (wierszem i prozą) oraz relacje z tatrzańskich wędrówek; ogłaszał też artykuły i prace poświęcone górskim sportom i turystyce oraz podręczniki żeglarskie. Od 1908 kierował działem turystyczno-sportowym pisma „Zakopane”, a w 1914 był redaktorem naczelnym i wydawcą tej gazety. Utwory i artykuły zamieszczał ponadto na łamach m.in. „Taternika” (1907-11), „Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego” (1908-13) oraz dzienników „Słowo Polskie” (1911-13) i „Naprzód” (1912-13, 1916-18). Był autorem haseł z zakresu żeglarstwa do Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej (Wydawnictwo S.J. Sikorski). Występował z licznymi prelekcjami poświęconymi tematyce tatrzańskiej. Z chwilą wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 wyruszył (w randze sierżanta piechoty) z kompanią zakopiańskiego Związku Strzeleckiego do Kielc, a kilka tygodni potem wstąpił jako szeregowiec do 1. Pułku Ułanów Legionów Polskich. W końcu 1914 objął dowództwo kompanii narciarskiej, po czym w maju 1915 powrócił do 1. Pułku Ułanów i brał udział w walkach na froncie wschodnim. Używał wojennego pseudonimu Aleksander Iwanicki. W październiku 1917, po tzw. kryzysie przysięgowym został aresztowany i oddany pod sąd wojenny w Przemyślu. Uwolniony z więzienia w grudniu tegoż roku, powrócił do Zakopanego i objął funkcję komendanta okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej w Nowym Targu. W listopadzie 1918 był jednym z organizatorów władzy państwowej na Podhalu; pełnił funkcję wiceprzewodniczącego zakopiańskiej Rady Narodowej i wiceprezydenta efemerycznej tzw. Republiki Zakopiańskiej, na której czele stał Stefan Żeromski. Równocześnie brał udział w organizowaniu zaczątków Wojska Polskiego; jako komendant powiatu nowotarskiego dowodził akcją zajmowania przez siły polskie spornych terenów Spiszu i Orawy. Od grudnia tegoż roku w randze majora przez trzy miesiące służył w Komisji Regulaminowej Jazdy. W czasie wojny polsko-bolszewickiej walczył na froncie litewsko-białoruskim, sprawując komendę nad 11. Pułkiem Ułanów. Za zasługi wojenne został odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari (pięciokrotnie), Krzyżem Walecznych (czterokrotnie), Orderem Polonia Restituta IV i III klasy. Od lata 1920 do wiosny następnego roku, awansowany do stopnia pułkownika, pełnił służbę w Ministerstwie Spraw Wojskowych i Okręgowym Inspektoracie Jazdy, po czym powrócił na stanowisko dowódcy 11. Pułku Ułanów. W następnym roku oddano mu pod rozkazy 23. Pułk Ułanów w Wilnie, a w marcu 1923 uzyskał nominację na adiutanta generalnego Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej (RP) Stanisława Wojciechowskiego. W tymże roku zamieszkał w Warszawie. W 1924 został mianowany generałem brygady i w tym stopniu w końcu kwietnia 1926 zakończył służbę wojskową. Od początku lat dwudziestych, jeszcze w trakcie służby wojskowej, propagował ideę żeglarstwa morskiego w Polsce; był współzałożycielem utworzonego w 1924 Yacht Klubu Polski, a potem jego pierwszym komandorem; przyczynił się do zakupu w 1925 klubowego jachtu „Witeź”, na którym latem tegoż roku poprowadził pierwszą pełnomorską wyprawę. Od 1925 należał do Ligi Morskiej i Rzecznej (od 1930 Liga Morska i Kolonialna); od 1930 kierował wydziałem wychowania morskiego. W 1926 reaktywował (powołany ustawą sejmową z 1920) Komitet Floty Narodowej, a następnie od 1927 (do likwidacji Komitetu w 1932) zajmował w nim stanowisko sekretarza generalnego. Równocześnie w 1926-30 pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Regulaminów Morskich Kierownictwa Marynarki Wojennej. W 1927-35 sprawował urząd starosty morskiego w Gdyni. W 1929-32 był szefem szkolenia morskiego w Ośrodku Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Jastarni i Gdyni, prowadził kursy żeglarskie i pierwsze egzaminy kapitańskie. Kontynuował twórczość literacką, ogłaszał wspomnienia i reportaże z odbywanych rejsów oraz wiersze i opowiadania poświęcone głównie tematyce morskiej; współpracował z redakcjami „Tygodnika Ilustrowanego” (1921-22, 1924-28; m.in. w 1924-25 cykl opowiadań pt. Na morzach dalekich), „Żołnierza Polskiego” (w 1922 cykl wierszy pt. Do mojego konia), „Morza” (1924-27), „Polski Zbrojnej” (1924, 1928-30, 1934-37; m.in. w 1928 cykl pt. Na morzach dalekich i Na pokładzie „Iskry”), „Epoki” (1926-29). W 1931 został komandorem Wojskowego Klubu Sportów Wodnych w Warszawie, który przekształcił w Oficerski Yacht Klub RP (później: Wojskowy Yacht Klub). W 1931-32 był redaktorem naczelnym dwutygodnika „Polska Flota Narodowa”. W 1932-35 pełnił funkcję prezesa Polskiego Związku Żeglarskiego. Przyczynił się do powstania w 1933 Morskiej Komisji Terminologicznej, a potem współpracował z nią m.in. przy wydawaniu wielojęzycznego słownika morskiego (do 1935). W 1935-39 pływał jako kapitan na jachcie szkolnym „Zawisza Czarny”. Po włączeniu Lwowa do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej posługiwał się dokumentami wystawionymi na nazwisko Konstantyna Sidorowicza.Z chwilą wybuchu II wojny światowej (uznany za niezdolnego do służby wojskowej) przedostał się we wrześniu 1939 z Warszawy do Lwowa. Aresztowany wraz z żoną 31 marca 1940 przez Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) został osadzony we lwowskim więzieniu „na Brygidkach”, skąd przewieziono go do więzienia w Chersoniu. Od listopada 1940 poważnie chorował i kilkakrotnie przebywał w więziennym szpitalu. W końcu marca 1941 (wyrokiem NKWD w Moskwie został skazany na pięć lat zesłania do Kraju Krasnojarskiego. Zmarł przed wykonaniem wyroku 8 kwietnia 1941 w Nikołajewie z powodu wycieńczenia i niewydolności serca; pochowany w zbiorowej mogile na przywięziennym cmentarzu. Postanowieniem Lwowskiego Sądu Okręgowego z czerwca 1989 został pośmiertnie rehabilitowany. Odznaczony m.in. Krzyżem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, francuskim Orderem Narodowym Legii Honorowej III klasy, Gwiazdą Rumunii III klasy, Orderem Rycerskim Papieża Świętego Sylwestra.
Od 1958 Klub Marynistów przyznaje coroczną nagrodę im. M. Zaruskiego za twórczość literacką związaną z morzem.