BIO

Urodzony 21 października 1947 w Kuźnicy Czarnkowskiej w rodzinie urzędniczej; syn Ireneusza Wyrwy i Janiny z Krzyżańskich. Uczęszczał do Liceum Ogólnokształcącego w Czarnkowie; w 1966 zdał maturę. Następnie studiował zaocznie przez rok na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Podejmował różne zajęcia, m.in. pracował jako meliorant, górnik, dekorator i pracownik kulturalno-oświatowy. Debiutował w 1968 wierszem pt. Ranek, opublikowanym na łamach czasopisma „Ziemia Nadnotecka” (nr 9); z czasopismem tym następnie współpracował do 1979. Wiersze, artykuły i recenzje ogłaszał także m.in. w „Nadodrzu” (1969, 1977-81), „Faktach i Myślach” (1970-88, z przerwami) i „Nurcie” (1970-88). W 1976-80 był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Rozwijał działalność kulturalno-społeczną na terenie województwa poznańskiego. Od 1969 był członkiem Czarnkowskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, a od 1979 Nadnoteckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. W 1977-78 pracował w Czarnkowskim Domu Kultury. Od 1981 należał do Związku Literatów Polskich. Od 1982 był członkiem Stowarzyszenia Pax, od 1987 wchodził w skład Rady Kultury Zarządu Głównego Stowarzyszenia. W 1983 przeniósł się do Piły i pracował kolejno: w Wojewódzkim Ośrodku Kultury (do 1986), Oddziale Wojewódzkim Stowarzyszenia Pax (do 1988), Wydziale Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Pile (do 1997). Wiersze, artykuły i recenzje ogłaszał w tym czasie m.in. na łamach czasopism „Nowy Wyraz” (1978-80), „Tygodnik Pilski” (1980-87; tu w 1985 cykl felietonów literackich pt. Groch z kapustą), „Radar” (1982-87), „Kierunki” (1984-87; w 1987 członek redakcji), „Gazeta Poznańska” (1986-88), „Życie i Myśl” (1989; także członek redakcji), nadto utwory dla dzieci drukował w „Świerszczyku” (1979-85, z przerwami) i „Misiu” (1983-88). Równocześnie z działalnością literacką zaczął się zajmować malarstwem i grafiką książkową. Swoje prace wystawiał m.in. w Poznaniu, Warszawie, Krakowie, Sankt Petersburgu, Hamburgu i Flensburgu. Opracował kilkanaście katalogów plastycznych, był współautorem akcji plastycznych. Wielokrotnie nagradzany i wyróżniany za pracę literacką, m.in. otrzymał nagrodę miesięcznika „Ziemia Nadnotecka” za szczególne osiągnięcia w upowszechnianiu kultury i twórczości artystycznej (1978), Medal Nowej Sztuki (1980), nagrodę Czerwona Róża, przyznaną przez Klub Studentów Wybrzeża Żak w Gdańsku za całokształt twórczości (1987), nagrodę Wojewody Pilskiego (1988), nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia (1989). W 1991 był założycielem Pracowni Literackiej Atut. W 1999 otrzymał nagrodę Prezydenta miasta Piły, a w 2006 nagrodę Światowego Dnia Poezji UNESCO — „Poezja Dzisiaj”. Wyróżniony m.in. odznakami: Za Zasługi dla Rozwoju Województwa Poznańskiego (1979), Za Zasługi dla Rozwoju Województwa Pilskiego (1982), Zasłużony Działacz Kultury (1986) oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi (1986) i odznaką Zasłużony dla Kultury Polskiej (2004). Zmarł 23 maja 2019; pochowany w Pile na cmentarzu Komunalnym przy ulicy Motylewskiej.

Twórczość

1. [Wiersze]. [Poznań:] Pałac Kultury 1971, [10] s.

2. Dom ust. [Wiersze]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1977, 77 s.

3. [Wiersze]. [Piła:] Wydział Kultury Urzędu Miejskiego, Klub Międzynarodowej Książki i Prasy w Pile, Oddział „Gazeta Zachodnia1977, [12] k., powielone.

4. Amfiladowy trakt. [Powieść]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1979, 214 s.

Nagrody

Nagroda im. W. Macha, przyznana przez Zarząd Główny Związku Literatów Polskich w 1980.

5. Drugi — dom. [Wiersze]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1981, 130 s.

Zawartość

Zawiera m.in. cykle: I. Biały dom: 1. Lustra głosu; 2. Bukiety widoku; 3. Plusze woni; 4. Sole dotyku; 5. Dzwony smaku; II. Drugi dom.

6. Kobieta anioł. [Powieść]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1983, 279 s. Wyd. 2 poprawione tamże 1987.

Nagrody

Nagroda literacka im. S. Piętaka i nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Pile w 1983.

7. Cztery kąty a pies w piątym. [Wiersze dla dzieci]. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza 1984, 31 s.

8. Fugi z popiołu. [Wiersze]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Iskry1984, 70 s.

Zawartość

Cykle: Sytuacja zastana; Laski alkoholi; Fugi z popiołu, — oraz wiersz: Poręcz z poręczeń.

9. Puchy, puszki i poduszki. [Wiersze dla dzieci]. Bydgoszcz: Pomorze 1985, 30 s.

10. Wierszyki dookoła Dominiki. [Dla dzieci]. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1986, 31 s.

11. Adoracja śmietnika. Wiersze-notatki. Piła: Oficyna Wydawnicza Pisarzy i Malarzy, Instytut Wydawniczy „PAX1987, 32 s.

12. Gumowe obłoki. [Opowiadania]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Iskry1987, 230 s.

Zawartość

Glonowa Anekumena; Wody wicekról; Złoty klucz; Oszroniony akanty; Japoński grzybek; Młyn wodny; Biały karp.

13. Pilskie spotkania. [Wiersze]. Piła: Urząd Miasta 1987.

14. Złoty chłopiec. [Wiersze dla dzieci]. Szczecin: Glob 1987, 23 s.

15. Akt erekcyjny. Poemat tylko dla dorosłych. [Wiersze]. Piła: NTSK [Nadnoteckie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne] 1988, 38 s.

16. Strach się bać. [Wiersze dla dzieci]. Warszawa: Zrzeszenie Księgarstwa 1988, 46 s. Wyd. 2 tamże 1990.

17. Zielone konie. [Wiersze dla dzieci]. Warszawa: Zrzeszenie Księgarstwa 1988, 46 s.

18. Już idę! Wiersze dla dzieci. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza [1989], [36] s.

19. Nitka, wdzięki i rubinowa kropka. Powieść dla dzieci. Szczecin: Krajowa Agencja Wydawnicza 1989, 121 s.

20. Wyprawa przeciwko podróży. [Wiersze]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1989, 104 s.

Zawartość

Zawiera m.in. cykle: Zasadzka ze sznurowadła; W celach podróży; Kamienie węgielne.

21. Całowanie klamek. [Wiersze]. Piła: Pilski Dom Kultury, Autor 1990, 54 s., powielone.

Zawartość

Zawiera m.in. cykle: Bez pukania; Piekło i niebo.

22. Siwe dziecko. Wybór wierszy. Warszawa, Piła: POEZJA 1990, 80 s.

23. Münchausen z Czarnkowa. [Wiersze]. Czarnków: „Nadnoteckie Echa”, Piła: Pracownia Literacka „Atut1992, 38 s.

24. Nowe odmiany miłości. [Wiersze]. Piła: Pracownia Literacka „Atut1993, 32 s.

25. Sole kobiet przestrzennych. [Wiersze]. Piła: Pracownia Literacka „Atut1993, 32 s.

26. Książeczka na całoroczny dzień dziecka. [Wiersze]. Piła: Pracownia Literacka „Atut1994, 24 s.

27. Małgosia. Poemat. Piła: Pracownia Literacka „Atut1994, 38 s.

28. Zaszczuwanie galernika. [Wiersze]. Poznań: Centrum Kultury „Zamek”. Klub Literacki 1996, 40 s.

Zawartość

Cykle: Galernik; Cudka.

29. Budowniczowie ruin. [Wiersze]. Poznań: Okolica Poetów 1999, 40 s.

30. Don Juan z Piły. [Wiersze]. Poznań: Okolica Poetów 1999, 71 s.

31. Z kałuży pod tratwą. Prawie dwadzieścia i trzy — a jeden po drugim — bo z dedykacjami, powiązaniami i wynurzeniami wiersze; czyli nieustanny suplement od siebie dla osobnych — i — innych. Bydgoszcz: Świadectwo 1999, 27 s.

32. Meldunek ze zdobytego Miasta. Poezja. Piła: Biuro Wystaw Artystycznych i Usług Plastycznych 2004, 40 s.

33. Mosty z ogni. [Wiersze]. Bydgoszcz: Świadectwo 2004, 32 s.

34. Lustra Staszica. [Wiersze]. Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy 2005, 39 s.

35. Wołanie z Dna. [Wiersze]. Bydgoszcz: Świadectwo 2005, 32 s.

36. Pocałunek -i- z językiem. [Wiersze]. Ilustracje: T. Wyrwa-Krzyżański. Warszawa: IBiS 2006, 111 s.

37. Wybrane wiersze. Bydgoszcz: Świadectwo; Włocławek: DIX 2006, 612 s.

Wybory utworów literackich w przekładach

rosyjski

Stichotvoreniâ. [Przeł.:] O. Abramovič. Sankt Petersburg1993.

Prace redakcyjne

1. Harmonijka ustna. Dzień poezji. Red. T. Wyrwa-Krzyżański. [Czarnków:] Czarnkowski Dom Kultury [1972], 12 s.
Wydanie z okazji Dnia Poezji w województwie poznańskim.
2. Na ustach ziemi. Nadnotecki almanach poezji. [Wybór i oprac.] T. Wyrwa-Krzyżański. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1980, 168 s.
3. Na ustach ziemi. Nadnotecki almanach literacki. [Wybór] T. Wyrwa-Krzyżański. Piła: Nadnoteckie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne w Pile oraz Zarząd Wojewódzki Związku Młodzieży Wiejskiej w Pile. 1987, 139 s.

Nadto redakcja ok. 40 zeszytów poetyckich różnych autorów m.in. wydanych przez Pracownię Literacką „Atut”.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1988, 2002, 2003, 2006.

Wywiady

Niech będzie jak dom... Rozm. A. Kowalski. Radar 1985 nr 42.
Słowami będę budował... Rozm. M. Obarski. Nurt 1985 nr 12.
Na śmietniku. Rozm. G. Banaszkiewicz. Życie Literackie 1988 nr 44.

Ogólne

Artykuły

Z. Balcerzan: Liryka ascezy. Rocznik Nadnotecki 1978 z. 2.
D.T. Lebioda: Budowanie i burzenie. O poezji Tadeusza Wyrwy-Krzyżańskiego. W tegoż: Przedsionek wieczności. Bydgoszcz 1998.

Dom ust

J.K. Adamkiewicz: Miejsce osobne, osobiste. Nurt 1977 nr 9.
A. Kaliszewski: Czekając na nowsze fale. Życie Literackie 1977 nr 41.
J. Kasper: W tym domu straszy... język!Tygodnik Kulturalny1977 nr 43.
S. Sterna-Wachowiak. „Fakty1977 nr 44.
A.K. Waśkiewicz. „Rocznik Nadnotecki1977 z. 2.
Z. Dominiak: Dom ust — dom marzeń. W tegoż: W poza siebie. Dziennik paru lektur. Łódź 1992.

Amfiladowy trakt

L. Kurpiewski: Powrót do domu. Literatura 1979 nr 48.
L. Bugajski: Ostatnie wiadomości z poczekalni. Miesięcznik Literacki 1980 nr 5, przedruk pt. Wiadomości z poczekalni w tegoż: Strategia ślimaka. Warszawa 1988.
L. Jurasz: Dokąd prowadzi amfiladowy trakt?Nowy Wyraz1980 nr 9.
T. Komendant: Cała intensywność. Twórczość 1980 nr 10.
A. Mrozowska: Domy pozorne. Nowy Wyraz 1980 nr 9.
M. Obarski: Bezdomność. Nowy Wyraz 1980 nr 4.
J. Plita: Opowiadanie zwielokrotnione. Tygodnik Kulturalny 1980 nr 5.
J.T. Żółciński: Dom, to nie tylko mury. Fakty 1980 nr 29.
M. Granowicz: Nasza mała destabilizacja. Regiony 1981 nr 1.

Drugi – dom

M. Krassowski: Meandry wyobraźni. Tu i Teraz 1982 nr 14.

Kobieta anioł

J.A. Borzęcki: Do nieba jeszcze kawałek. Tygodnik Kulturalny 1983 nr 47.
L. Bugajski: Poszukiwania i rozczarowania. Tygodnik Pilski 1983 nr 30, przedruk pt. Wiadomości z poczekalni w tegoż: Strategia ślimaka. Warszawa 1988.
F. Fornalczyk: Tadeusza Wyrwy-Krzyżańskiego metamorfozy domu. Tygodnik Pilski 1983 nr 15, polemika: A. Płytnicki. „Tamże” nr 19.
J.Z. Brudnicki: Po dzwonku w szkole życia. Tygodnik Kulturalny 1984 nr 45.
L. Bugajski: Model świata. Życie Literackie 1984 nr 6.
M. Orski: Anioł pośród belfrów. Twórczość 1984 nr 4.
W.P. Kwiatek: Syzyfowe prace Tadeusza Niebieszczańskiego. Nowe Książki 1986 nr 1.

Cztery kąty a pies w piątym

M. Sokołowska: Jak dmuchawiec w trawie. Nowe Książki 1987 nr 4 [dot. też Puchy, puszki i poduszki; Wierszyki dookoła Dominiki].

Fugi z popiołu

S. Jurkowski: Pod dachem najwyższej mowy. Kierunki 1984 nr 48.
J. Tulik: ... zaczyna się poezja. Życie Literackie 1984 nr 27.
J.K. Adamkiewicz: Dom nieobecnych. Nowe Książki 1985 nr 5.

Puchy, puszki i poduszki

M. Sokołowska: Jak dmuchawiec w trawie. Nowe Książki 1987 nr 4 [dot. też Cztery kąty a pies w piątym; Wierszyki dookoła Dominiki].

Wierszyki dookoła Dominiki

M. Sokołowska: Jak dmuchawiec w trawie. Nowe Książki 1987 nr 4 [dot. też Cztery kąty a pies w piątym; Puchy, puszki i poduszki].

Adoracja śmietnika

D.T. Lebioda: Śmietnisko i dom języka. Życie Literackie 1988 nr 24.
J. Marx: Tęczowy paw. Kultura 1988 nr 1, polemika: K. Gąsiorowski. „Tamże” nr 14.

Gumowe obłoki

H. Bereza: Czytane w maszynopisie. Hierarchia. Twórczość 1984 nr 10, przedruk w tegoż: Obroty. Warszawa 1996.
A. Pysiak: Dopisek o Wyrwie-Krzyżańskim. W tegoż: Przecena dla młodej literatury. Warszawa 1987.
W. Sawicki: Pękające marzenia. Życie Literackie 1987 nr 29.
M. Sznajder: Tekst. Nowe Książki 1988 nr 3.
J.B. Zimny: Don Kichot z Dołkowa. Nurt 1988 nr 4.

Złoty chłopiec

Z. Beszczyńska: Cóż to za poezja?Nowe Książki1988 nr 4.

Akt erekcyjny

Z. Bieńkowski: Krocze. Tygodnik Kulturalny 1988 nr 31.

Wyprawa przeciwko podróży

L. Żuliński. „Literatura1990 nr 8 [dot. też Całowanie klamek].

Całowanie klamek

L. Żuliński. „Literatura1990 nr 8 [dot. też Wyprawa przeciwko podróży].

Zaszczuwanie galernika

M. Krassowski: Konfesje galernika. Wiadomości Kulturalne 1997 nr 17.

Budowniczowie ruin

K. Lisowski: Myszka i wróbel. Nowe Książki 1999 nr 12.
A. Nagórska. „Tytuł2000 nr 3.

Don Juan z Piły

A. Piwkowska: Piła Główna. Nowe Książki 2000 nr 5.

Meldunek ze zdobytego Miasta

K. Lisowski: De profundis?Nowe Książki2005 nr 8 [dot. też Wołanie z dna].

Wołanie z Dna. [Wiersze]

K. Lisowski: De profundis?Nowe Książki2005 nr 8 [dot. też Meldunek ze zdobytego Miasta].

Pocałunek -i- z językiem

K. Lisowski: Niepokój i nienadaremność. Nowe Książki 2007 nr 2.

Wybrane wiersze

J. Madejski: Pauza i dwukropek. Nowe Książki 2006 nr 9.

Na ustach ziemi

A. Wojciechowski. „Kronika Wielkopolska1981 nr 2.