BIO

Urodzony 1 sierpnia 1909 w Krzyżu pod Tarnowem; syn Wojciecha Kurtyki i Marii z Jarmułów, rolników. W tymże roku rodzina przeniosła się do Brzeźnicy, przysiółka Woli Radłowskiej. Uczęszczał do III Państwowego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego w Tarnowie; będąc w piątej klasie porzucił szkołę z powodu trudności w nauce i kłopotów materialnych. W 1925 uciekł z domu do Krakowa i rozpoczął pracę w Grand Hotelu, początkowo jako pomywacz, następnie został przyjęty na trzyletnią praktykę kelnerską. Równocześnie uczęszczał do wieczorowej, trzyklasowej, dokształcającej szkoły zawodowej. W 1928 zdał egzamin kelnerski i do 1931 pracował jako kelner w kawiarni Grand Hotelu. W 1929-30 zaczął prowadzić dziennik, w którym opisywał swoją pracę i kawiarnianych gości, a także notował refleksje na temat przeczytanych lektur. W 1931-32 pełnił służbę wojskową w Przemyślu, w czasie której ukończył artyleryjską szkołę podoficerską i uzyskał stopień kaprala. W 1932-36 pracował w różnych krakowskich lokalach. W tym czasie jako członek Związku Pracowników Gastronomicznych współdziałał z ugrupowaniami socjalistycznymi, m.in. w organizowaniu strajków. Na początku lat trzydziestych podjął też, zachęcony przez Michała Choromańskiego, pierwsze próby prozatorskie. Debiutował w 1936 opowiadaniem pt. Dowcip kapitana Kiralyi, opublikowanym w tygodniku „Pion” (nr 38). W tymże roku ogłosił fragmenty swojej pierwszej powieści Zaklęte rewiry w „Gazecie Polskiej” (1936 nr 344-352); w dzienniku tym zamieszczał swoje utwory do 1939. Od 1937 mieszkał w Zakopanem i zajmował się twórczością literacką i samokształceniem. Artykuły i fragmenty prozy publikował m.in. w „Kurierze Porannym” (1937-39) i „Tęczy” (1938). Po wybuchu wojny, zmobilizowany, nie brał udziału w kampanii wrześniowej. Poszukując swojej jednostki wojskowej, dotarł aż do Lwowa i tu przebywał w czasie pierwszych miesięcy okupacji sowieckiej. W maju 1940 przedostał się na ziemie okupowane przez Niemców i przebywał w Krakowie, gdzie pracował początkowo przy reperowaniu dachów, a następnie jako kelner. W maju 1943 wyjechał na roboty do fabryki włókienniczej w Meissen (Miśnia). Po zakończeniu wojny powrócił w maju 1945 do Zakopanego, ożenił się z Antoniną Kowal i pod koniec tego roku pojechał na Ziemie Zachodnie. Osiadł we wsi Heinzendorf (od 1946 Henryków, od 1948 Skrzynka, powiat Bystrzyca Kłodzka) i pracował w gospodarstwie rolnym. Równocześnie kontynuował twórczość literacką, pracując m.in. nad powieścią pt. Wojna się kończy o północy (druk fragmentu w „Tygodniku Powszechnym1945 nr 30). Publikował opowiadania m.in. w „Odrze” (1945-49; tu także m.in. fragmenty niewydanej powieści o życiu osadników pt. Odwet). Należał do Polskiej Partii Socjalistycznej (od 1948 do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; PZPR). W 1949 z powodu zatargu z miejscowymi władzami został wykluczony z partii. W 1950 przeprowadził się do Jasienicy Dolnej, a w 1951 do Trzebieszowic, gdzie podejmował dorywcze prace, kolejno jako robotnik, bufetowy, bibliotekarz i instruktor powiatowego Domu Kultury w Kamiennej Górze. W tym czasie ogłaszał opowiadania i fragmenty powieści m.in. we „Wsi” (1950-53; tu m.in. reportaż pt. Rewolucja w Guranowie, 1950 nr 12, wyróżniony pierwszą nagrodą pisma), „Życiu Literackim” (1952-55). Od 1954 należał ponownie do PZPR i był sekretarzem Podstawowej Organizacji Partyjnej w Trzebieszowicach. Od grudnia 1956 mieszkał we Wrocławiu. W 1957 otrzymał nagrodę literacką miasta Wrocławia. W 1958 wystąpił z PZPR. Rozwijał twórczość literacką. Artykuły, opowiadania i fragmenty swoich powieści zamieszczał ponownie w „Odrze” (od 1958) i „Życiu Literackim” (od 1960), a także w „Wrocławskim Tygodniku Katolików” (od 1958), „Twórczości” (od 1960), „Tygodniku Kulturalnym” (od 1963), wrocławskich „Wiadomościach” (od 1968) i „Kontrastach” (1978-79). W 1968-71 i 1978-80 był prezesem Oddziału Wrocławskiego Związku Literatów Polskich. W 1979 otrzymał nagrodę Prezesa Rady Ministrów I stopnia, w 1980 nagrodę im G. Morcinka. Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1957), Krzyżem Kawalerskim (1969) i Krzyżem Oficerskim (1976) Orderu Odrodzenia Polski, odznaką Zasłużony Działacz Kultury (1972). Zmarł 1 czerwca 1982 we Wrocławiu.

Twórczość

1. Zaklęte rewiry. [Powieść]. Warszawa: Gebethner i Wolff 1936, 424 s. Wyd. nast.: wyd. 2 tamże 1939; Kraków: Wydawnictwo Literackie 1957, tamże: wyd. 2 1969, wyd. 3 1972; wyd. 4 Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1989, tamże 1998, tamże 2005.

Adaptacje

filmowe

Scenariusz: P. Hajný. Ekranizacja 1975.

2. Zdarzenia w mroku. Opowiadania. Warszawa: Gebethner i Wolff 1939, 202 s.

Zawartość

Zdarzenia w mroku; Dwie nagłe śmierci; Dowcip kapitana Kiralyi; Rodzina Planetów.

3. Odwet. [Powieść]. Powst. 1948. Druk fragmentów: „Ekran Tygodnia” 1948 nr 46; „Odra” 1948 nr 7, 20; „Tygodnik Powszechny” 1948 nr 48; „Zwierciadło” 1948 nr 44.

Data powstania według informacji autora.

4. Gorzkie ziarno. Sztuka w 3 aktach. [Współautor:] A. Naborowska. Warszawa: Czytelnik 1953, 104 s.

5. Zimowy zasiew. [Opowiadania]. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1955, 121 s.

Zawartość

Zimowy zasiew; Rewolucja w Guranowie; Wykręty Sieciecha.

6. Wyspa starej Tekli. [Powieść dla młodzieży]. Warszawa: Instytut Wydawniczy „PAX 1956, 257 s.

Tytuł pierwotnej wersji: Wyspa zbawienia. Druk fragmentów: Wyspa zbawienia. „Tęcza1938 nr 11; Przerwane widowisko. „Gazeta Polska1939 nr 242 – 244; Kacyk. Kurier Poranny 1939 nr 208. Informacja J. Pluta: Okruchy epopei. Wrocław 1972 s. 227.

7. Widzę stąd Sudety. [Opowiadania]. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1959, 112 s.

Zawartość

Grzech Antoniego Grudy; Szafa gra; Gospodarz Kmiecik i ja; Przywiązany do krowy.

Adaptacje

teatralne

Adaptacja: T. Karpowicz. Wystawienie: Poznań, Teatr Polski 1970.

8. Parafianie. [Opowiadania]. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1960, 221 s. Wyd. nast.: wyd. 2 Katowice: Wydawnictwo „Śląsk” 1965; wyd. 3 zmienione Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1972.

Zawartość

W drodze z Heinzendorfu do Zdarzyc; Bójcie się krowy; Ten, który nie śpiewał; Cisza we wsi; Człowiek z tej strony gór; Bogusiak poszedł na grzyby; Nie ma Zahorczuków w Zdarzycach; Nie gorsza od innych; Destrukcyjne właściwości ognia; Parafianie. — W wyd. 2 pominięto: Destrukcyjne właściwości ognia, dodano: Grzech Antoniego Grudy [poz. ]; Dwie szklanki wina; Polak mały. — W wyd. 3 zawartość jak w wyd. 2 z przywróceniem (z wyd. 1): Destrukcyjne właściwości ognia, a pominięciem: Dwie szklanki wina.

9. Najtrudniejszy język świata. [Opowiadania]. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk1965, 173 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1973, wyd. 3 1975, wyd. 4 1977; Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1988.

Nagrody

Nagroda miesięcznika „Odra” w 1965.

Zawartość

Kapellmeister Enders; Ta diablica Erna; Kraina skażona uśmiechem; Wotan odjedzie pociągiem; Lipiec zaczyna się w maju; Indywiduum z plecakiem; Glycine hispida; Destrukcyjne właściwości ognia [poz. ].

Przekłady

czeski

opowiadań: Ta diablica Erna; Destrukcyjne właściwości ognia: Destrukční vlastnosti ohně; Dáblice Erna. [Przeł.] J. Vlášek. Praha 1985.

węgierski

A világ legnehezebb. [Przeł.] J. Cservenits. Budapest 1976.

10. Wieczory pod lipą. [Opowiadania]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1968, 172 s.

Zawartość

Who is who; Dwa wieczory pod lipą; Kwiatki dla panny Loli; Skąd nadchodzi szeryf; Wieczór w Paliwodach; W Solisławicach i trochę w bok; Dwie bardzo stare panie; Wieś pełna dorszy.

11. Grzech Antoniego Grudy i inne opowiadania. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1972, 248 s.

Zawartość

W drodze z Heinzendorfu do Zdarzyc [poz. ]; Grzech Antoniego Grudy [poz. ]; Kapellmeister Enders [poz. ]; Ta diablica Erna [poz. ]; Wotan odjedzie pociągiem [poz. ]; Indywiduum z plecakiem [poz. ]; Destrukcyjne właściwości ognia [poz. ]; Bójcie się krowy [poz. ]; Ten, który nie śpiewał [poz. ]; Cisza we wsi [poz. ]; Człowiek z tej strony gór [poz. ]; Bogusiak poszedł na grzyby [poz. ]; Kto jest kto [poz. ]; Kwiatki dla panny Loli [poz. ].

Adaptacje

filmowe

Grzech Antoniego Grudy. Scenariusz: J. Krasiński, J. Sztwiertnia, W. Adamek na motywach opowiadań H. Worcella. Ekranizacja 1975.

12. Pan z prowincji. [Powieść]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1973, 267 s.

13. Wpisani w Giewont. [Wspomnienia]. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1974, 229 s. Wyd. 2 tamże 1982. Przedruk poz. (t. 3).

O życiu literackim Zakopanego w dwudziestoleciu międzywojennym i po wojnie.

14. Nocą, kiedy przychodzi świnia. Reportaże, artykuły, wypowiedzi. Wybór i oprac.: J. Pluta. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1976, 301 s. Przedruk pt. We Wrocławiu zob. poz. (t. 3).

Nagrody

Nagroda Wojewódzka Rada Związków Zawodowych we Wrocławiu i Zakład Narodowy im. Ossolińskich w 1977.

15. Czyja jest moja żona. [Powieść]. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1979, 128 s.

16. Dzieła wybrane. Wybór i oprac.: J. Pluta. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1979.

T. 1. Powieści. Wstęp: M. Orski. 650 s.

Zawartość

Zawiera poz. 1, 6, 12.

T. 2. Opowiadania. Wstęp: H. Bereza. 536 s.

Zawartość

Zawiera opowiadania z poz. , , , — oraz Opowiadania najnowsze: Stuknięta dziewczynka; Coś niezwierzęcego; Emancypantki; Ciemniak.

T. 3. Pogranicza. Opowieści autobiograficzne, z listów do Marii Kasprowiczowej, reportaże, artykuły, felietony, z Dziennika (1964-1977). Wstęp i komentarze: J. Pluta. 788 s.

Zawartość

Zawiera części: I. W Krakowie. — II. W Zakopanem: Wpisani w Giewont. — III. Wrzesień 1939. — IV. W Skrzynce [tu m.in. z listów do Marii Kasprowiczowej]. — V. W Jasienicy Dolnej i Trzebieszowicach. — VI. We Wrocławiu: Reportaże, artykuły, felietony [poz. ]; Wypowiedzi ankietowe, autokomentarze, eseje; Z dziennika lektur; Z Dziennika (1964-1977).

17. Inne rewiry. [Recenzje literackie]. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1979, 175 s.

18. O czym rzeka szepcze z deszczem. [Opowiadania]. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1989, 175 s.

Zawartość

Emancypantki [poz. t. 2]; Gdzie jest słoń Giaur?; Gorący dzień w Heinzendorfie; Piekło jest czarne; Stuknięta dziewczynka [poz. t. 2]; Na wsi wesele; Czy ślepcy są nieszczęśliwi?; W cieniu Giewontu; Coś niezwierzęcego [poz. t. 2]; O czym rzeka szepcze z deszczem; Wakacje dialektyka; Ludzie z ulicy Robinsona Kruzoe; Wakacje przed burzą.

Przekłady

1. M. Volbehr: Słoń Bob władca dzikiej wyspy. Baśń o zwierzętach z głębi puszcz podzwrotnikowych. Kraków: Teatr Gieszczykiewicz 1945, 83 s.
Przekład tłumacz podpisał: Marek Kawara.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN ok. 1960, 1966, 1979.

Wywiady

W. Żukrowski: Ziarno ze Skrzynki. Dziennik Literacki 1949 nr 33.
Najdziwniejsza i najciekawsza przygoda. Rozm. K. Nastulanka. Polityka 1969 nr 29, przedruk w: K. Nastulanka: Sami o sobie. Rozmowy z pisarzami i uczonymi. Warszawa 1975.

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 4. Warszawa 1966.
J. Pluta: W kręgu autobiografizmu; Bibliografia publikacji Henryka Worcella i o Henryku Worcellu za lata 1936-1973. W tegoż: Okruchy epopei. Wrocław 1974.
J. Ubowska: Henryk Worcell — zestawienie bibliograficzne. Wrocław, Środa Śląska: Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna 1988, 43 s.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (D. Knysz-Tomaszewska).

Ogólne

Książki

J. Pluta: Okruchy epopei. Proza Henryka Worcella. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1974, 251 s.

Artykuły

J. Bajdor: Od „Zaklętych rewirów” do „Parafian. Odra 1962 nr 2.
W. Maciąg: Henryk Worcell. Tygodnik Kulturalny 1965 nr 8.
J. Pluta: Zaklęte rewiry” po latach. Twórczość 1969 nr 10.
J. Termer: Ku wielkiej epice. (O pisarstwie Henryka Worcella). Współczesność 1969 nr 21.
H. Bereza: Znawca wielu rewirów. W tegoż: Związki naturalne. Warszawa 1972.
Z. Łukaszewicz: Wybór z Worcella. Twórczość 1973 nr 2.
J. Łukasiewicz: Propozycja Worcella. (Jedna z formuł realizmu). W tegoż: Republika mieszańców. Wrocław 1974.
J. Baran: Wieczór u Worcellów. Wieści 1977 nr 25.
M. Boni: Parafianie w wirze historii. Literatura 1977 nr 17.
M. Jodłowski: Kreacjonizm autentysty. Odra 1977 nr 5, sprostowanie: J. Pluta. „Tamże” nr 7/8.
S. Bereś: O prozie Henryka Worcella. Miesięcznik Literacki 1978 z. 4.
M. Orski: Dawne i nowe rewiry Henryka Worcella. Opole 1979 nr 7.
J. Pluta: Dlaczego znęcałem się nad Henrykiem Worcellem?Literatura1979 nr 46.
Z. Trziszka: Zakończona wędrówka przez zaklęte rewiry życia. Tygodnik Kulturalny 1982 nr 13.
Z. Trziszka: Ucieczka przed niższością. Tygodnik Kulturalny 1984 nr 38.
Z. Trziszka: Filozoficzna pokora. Tygodnik Kulturalny 1986 nr 24.
Z. Trziszka: Pisarstwo życiowej pokory. Miesięcznik Literacki 1988 nr 4.
H. Bereza: Empiria. W tegoż: Sposób myślenia. Warszawa 1989.
M. Sołtysik: Intymne sprawy Henryka Worcella. Życie Literackie 1989 nr 25.
Z. Łukaszewicz: Henryk Worcell. W kleszczach autentyzmu. W tegoż: Mój alfabet albo Pstryczki i potyczki. Warszawa, Zielona Góra 1993.
E.K. Dzikowska: Ankunft der Polen in und Abreise der Deutschen aus Niederschlesien nach dem Zweiten Weltkrieg in den Erzählungen H. Worcells. Rocznik Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego 2003 nr 1.

Zaklęte rewiry

E. Breiter. „Wiadomości Literackie1937 nr 9.
W. Gombrowicz: Spójrz kelnerowi w oczy. Czas 1937 nr 59, przedruk w tegoż: Dzieła zebrane. T. 10. Paryż 1973, Dzieła. T. 12. Kraków 1995, Varia T. 1. Kraków 2004.
K. Wyka. „Tygodnik Ilustrowany1937 nr 5, przedruk w tegoż: Stara szuflada. Kraków 1967. Wyd. nast. w: Z Pism Kazimierza Wyki. [T. 7]. Kraków 2000.
J. Kajtoch: Dwa debiuty Worcella. Życie Literackie 1957 nr 22 [recenzja też: Wyspa starej Tekli].
S. Pietraszko: Metafizyka małych porcji. Nowe Sygnały 1957 nr 18.
J. Siewierski: Świat na półmisku. Nowe Książki 1957 nr 9.
W. Nawrocki: Zaklęte rewiry codzienności. W tegoż: Trwanie i powrót. Poznań 1969.

Zdarzenia w mroku

B. Dudziński: Opowiadania Worcell. Robotnik 1939 nr 183.

Gorzkie ziarno

J. Szczawiej: Repertuar. Prace Świetlicowe 1953 nr 12.

Widzę stąd Sudety

W. Błachut: Nad Odrą, nad Nysą... Życie Literackie 1959 nr 34.

Parafianie

J. Iwaszkiewicz: Worcell. Życie Warszawy 1960 nr 302.
H. Bereza: Bójcie się krowy. Twórczość 1961 nr 6, przedruk w tegoż: Sztuka czytania. Warszawa 1966.
J.J. Lipski: Zarys epopei. Nowe Książki 1961 nr 8.
J. Łukasiewicz: Wiejskie wczasy i pożytki. Odra 1961 nr 1.
J. Wagner: Parafianie” czyli prowincjonalizm. Kierunki 1961 nr 18.

Najtrudniejszy język świata

H. Bereza: Na motywach niemieckich. Nowe Książki 1965 nr 21.
T. Burek: Znaki zapytania i niepokoju. Tygodnik Kulturalny 1965 nr 51.
W. Nawrocki: Ponad zwykłą miarę. W: Proza, poezja 1965. Warszawa 1966.
J. Przyboś: Opowiadania Worcella. Życie Warszawy 1966 nr 3.

Wieczory pod lipą

H. Bereza: Bez lipy. Twórczość 1969 nr 4.
A. Cieński: Podróże Henryka Worcella. Odra 1969 nr 6.
K. Kuliczkowska: Autorskie rewiry. Miesięcznik Literacki 1969 nr 6.
W. Żukrowski: Na moim sitku. Nowe Książki 1969 nr 5, przedruk w tegoż: Rozmowy o książkach. Warszawa 1989.

Grzech Antoniego Grudy i inne opowiadania

W. Maciąg: Jak ludzi bronić?Nowe Książki1972 nr 20.

Pan z prowincji

M. Jodłowski: Rencista jako lustro. Wiadomości 1973 nr 50.
Z. Macużanka: Po wojnie autor głośnej książki stał się piewcą spraw może najtrudniejszych. Kultura 1973 nr 43.
K. Nowicki: Mały realizm. Fakty 1973 nr 46.
M. Sprusiński: Rencisty życie światowe. Literatura 1973 nr 46.

Wpisani w Giewont

J. Iwaszkiewicz: Jeszcze jedna książka dla starszych panów. Życie Warszawy 1974 nr 274.
R. Chodźko: Na najwyższym poziomie?Miesięcznik Literacki1975 nr 3.
J. Iwaszkiewicz: Pod Giewontem. Twórczość 1975 nr 2.
W. Żukrowski: Opisanie samorodka. Nowe Książki 1975 nr 1.

Nocą, kiedy przychodzi świnia

E. Biela: Kisch Ziem Zachodnich. Tygodnik Kulturalny 1976 nr 36.
M. Boni: Zabytek czy żywioł. Literatura 1976 nr 18.
A. Konkowski: Pod presją codziennych spraw. Nowe Książki 1976 nr 10.

Czyja jest moja żona

M. Jodłowski: Pamiętnik świetliczanki. Opole 1979 nr 9.
M. Łukaszewicz: Worcell. Nowe Książki 1979 nr 18 [recenzja także: Dzieła wybrane; Inne rewiry].
M. Pieczara: Świat pod strażą pióra. Miesięcznik Literacki 1979 nr 12.

Dzieła wybrane

M. Łukaszewicz: Worcell. Nowe Książki 1979 nr 18 [recenzja także: Czyja jest moja żona; Inne rewiry].
Z. Trziszka: Worcellowy dokument socjologiczny. Literatura 1980 nr 22.

Inne rewiry

M. Łukaszewicz: Worcell. Nowe Książki 1979 nr 18 [recenzja także: Czyja jest moja żona; Dzieła wybrane].

O czym rzeka szepcze z deszczem

B. Kazimierczak: Worcelliana. Nowe Książki 1990 nr 8.