BIO
Urodzony 1 listopada 1890 w Radomyślu nad Sanem; syn Augustyna Wiktora, murarza, i Marii z domu Kowalik. Do gimnazjum uczęszczał w Dębicy. Brał czynny udział w działalności tajnej organizacji Promienistych. W 1908 prawdopodobnie debiutował artykułem pt. O samokształceniu w piśmie tej organizacji „Promień” (nr 2; podpisany Nieznajomy). Po ukończeniu szkoły średniej w 1910 studiował przez dwa lata medycynę na Uniwersytecie Lwowskim. W 1912 publikował (pod swoim nazwiskiem) artykuły w wydawanych w Krakowie pismach „Przyrodniczy Pogląd na Świat i Życie” (tu Ze wspomnień gimnazjum dębickiego — szkoły galicyjskiej; nr 4) oraz „Sprawa Robotnicza”. W 1913 przerwał studia z powodu gruźlicy płuc i wyjechał do sanatorium Bratnia Pomoc w Zakopanem, skąd wkrótce przeniósł się do domu akademickiego w Szczawnicy. W tymże roku udał się na kurację do Szwajcarii. Po powrocie mieszkał w Szczawnicy i od 1915 w Krakowie. Rozwijał twórczość publicystyczną i literacką, publikując artykuły i opowiadania w wielu czasopismach, m.in.: w „Gazecie Podhalańskiej” (1913-14; też pod pseudonimem Stach Szaruga), „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” (1913-15; też pod pseudonimami: Jawir, Stach Szaruga), „Głosie Narodu” (1915-16; też pod pseudonimem Jawir). Pracował w Biurze Statystycznym Namiestnictwa w Krakowie i w kolumnie sanitarnej na terenach Zamojszczyzny i Chełmszczyzny. Co roku wyjeżdżał do Szczawnicy na leczenie. W 1918 zaczął pisać reportaże z Podlasia, zebrane później w tomie pt. Oporni. W 1919-20 był członkiem redakcji „Nowej Polski” (tu też artykuły pod pseudonimem Jawir) i „Gazety Podhalańskiej” (tu też utwory podpisywał Jawir). Opowiadania i artykuły publikował w tym czasie także w pismach „Orli Lot” (1919-20; podpisany Stach Szaruga) oraz „Goniec Krakowski” (1919-20; podpisany Jawir). Od 1920 pracował w Biurze Prasowym Głównego Komitetu Plebiscytowego Spisko-Orawskiego w Nowym Targu. W 1929 wyjechał do Francji, aby zapoznać się z życiem polskiej emigracji zarobkowej. Opowiadania, reportaże i artykuły publikował w wielu czasopismach i dziennikach, m.in. w „Dzwonie Niedzielnym” (1926-27; podpisany Jan Zarański), „Gazecie Literackiej” (1927, 1931-33), „Wiadomościach Literackich” (1927-28, 1936), „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” (od 1929), „Kurierze Literacko-Naukowym” (od 1930), „Czasie” (od 1931), „Dzienniku Ludowym” (1932-33). W 1931 otrzymał nagrodę Związku Zawodowego Literatów Polskich w Krakowie. W 1933 przedostał się nielegalnie na Opolszczyznę, wędrował po wsiach i miastach i pisał cykle reportaży o gwałtach hitleryzmu na ludności polskiej. W 1936 wyjechał na Bałkany; podróżował po Rumunii, Bułgarii i Jugosławii. W tym czasie publikował reportaże, szkice, felietony i artykuły, a także opowiadania i fragmenty powieści nadal w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” (tu m.in. reportaże dot. Śląska Opolskiego), „Kurierze Literacko-Naukowym” (do 1938), „Czasie” (do 1937), a także „Gazecie Polskiej” (1934-38) i czasopismach „Prosto z mostu” (1935-39), „Wici” (1936-39), „Piast” (1937-39). W 1937 otrzymał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury za wybitną twórczość literacką. W tymże roku odwiedzał wsie małopolskie, w których wybuchły strajki chłopskie. W czasie okupacji niemieckiej ukrywał się początkowo w Szczawnicy, a następnie od stycznia 1940 w Krakowie; pracował w spółdzielni Społem. Kontynuował twórczość literacką i prowadził dziennik (zachowało się 30 tomów, niewydanych). Po wojnie został powołany do Krajowej Rady Narodowej, został też członkiem Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie. Kontynuował twórczość literacką, publikując reportaże, artykuły i szkice, a także opowiadania i fragmenty powieści m.in. w „Dzienniku Polskim” (1945-47) i „Życiu Literackim” (1952-66). W 1952 został wybrany na posła ziemi podhalańskiej. W 1956 otrzymał nagrodę literacką miasta Krakowa, a w 1964 Nagrodą Państwową I stopnia. W tym czasie publikował w „Orce” (1957-60; też pod pseudonimem Jawir) i jej kontynuacjach, „Tygodniku Kulturalnym Orka” (1960-61) i „Tygodniku Kulturalnym” (1961-65), oraz w czasopiśmie „Wieści” (1957-66). Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1952), Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1953), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1959). Zmarł 17 lutego 1967 w Krakowie.
Twórczość
1. Znajda. Z cyklu: Przez łzy. [Powieść]. Przedmowa: K. Przerwa-Tetmajer. „Nowa Polska” 1919 nr 7-9, 11-15, 17-22, 24, 27, 29-30.
2. Burek. [Powieść]. „Gazeta Poranna” 1920 nr 5020-5091 [z przerwami]. Wyd. osobne Przemyśl: Książnica Naukowa [1925], 240 s. Wyd. nast.: Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1956, wyd. 3 tamże 1983. Przedruk zob. poz. ↑.
3. Oporni. Opowieści z Podlasia. Lwów: Wydawnictwo Polskie 1920 [antydatowane 1919], 192 s.
Zawartość
4. Kapliczki i krzyże przydrożne jako dzieło sztuki ludowej i potrzeba ich ochrony. [Współwyd. z:] B. Piłsudski: Krzyże litewskie. Kraków: Biblioteka „Orlego Lotu” 1922, 51 s.
5. Na bruku. [Powieść]. „Gazeta Wieczorna” 1922 nr 6204-6443 [z przerwami].
6. Przez łzy. [Powieść]. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska” 1922, 135 s. Por. poz. ↑.
7. Zmierzch króla stworzenia. [Opowieść fantastyczna]. „Dziennik Ludowy” 1922 nr 156-161, 189, 190, 208.
8. Legendy o grajku bożym. Przemyśl: Płomień Książnica Naukowa [1925], 90 s. Wyd. nast. zob. poz. ↑.
Zawartość
9. W kotle życia. [Powieść]. „Nowa Reforma” 1925 nr 163-210.
10. Ilustrowany przewodnik po Pieninach i Szczawnicy. [Współautor:] [A. Hammerschlag] Alha, [M.] Marczak. Kraków: Komitet Nakładczy, Drukarnia „Głosu Narodowego” 1927, 186 s. Wyd. nast. tamże 1929.
11. Srogi pies i sentymentalny zając. [Powieść]. Warszawa: Gebethner i Wolff [1928], 160 s. Wyd. nast. Rzym: Oddział Kultury i Prasy 2 Korpusu 1945. Przedruk zob. poz. ↑.
12. Tęcza nad sercem. Powieść. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha [1928], 177 s. Wyd. 2 tamże 1932. Por. poz. ↑.
Przekłady
niemiecki
słowacki
13. Gołębie przy kościele. [Opowiadanie]. Kraków: Drukarnia „Czasu” 1929, 45 s.
14. Zwariowane miasto. [Powieść]. „Kurier Czerwony” 1930 nr 191-249. Wyd. osobne Poznań: Wydawnictwo Polskie R. Wegnera [1931], 372 s. Wyd. 2 tamże [1932].
15. Na wiejskim podwórku. (Fotomontaż radiowy). [Współautor:] J.R. Bujański. „Radio” 1931 nr 6. Polskie Radio 1931.
Nagrody
16. Czarna Rózia. [Powieść]. Kraków: Wydawnictwo Literacko-Naukowe 1932, 233 s. Przedruk zob. poz. ↑.
17. Eros na podwórzu. [Opowiadania]. Kraków: Wydawnictwo Literacko-Naukowe 1932, 219 s. Wyd. nast. Rzym: Oddział Kultury i Prasy 2 Korpusu 1945.
Zawartość
18. Wierzby nad Sekwaną. Powieść. T. 1-2. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze Rój 1933, 294 + 366 s. Wyd. nast.: Warszawa: Drukarnia Literacka, „ABC” 1933, dod. powieściowy; wyd. 2 zmienione Lwów: Książnica-Atlas [1938], tamże: wyd. 3 1938, wyd. 4 1948; wyd. 5 Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka i Wiedza” 1951; wyd. 1 [!] Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1955; wyd. 4 Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1976.
Adaptacje
radiowe
19. Na paryskim bruku. [Dla młodzieży]. Warszawa: Gebethner i Wolff 1934, 88 s. Wyd. 2 tamże 1938.
20. Orka na ugorze. Powieść. Lwów: Książnica-Atlas 1935, 382 s. Wyd. nast.: tamże: wyd. 2 [1936], wyd. 3 1936, wyd. 4 popularne 1937, wyd. 5 popularne [1939], wyd. 6 [1946], wyd. 7 1947, wyd. 8 1948; wyd. 9 Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1954, wyd. 2 tamże 1955.
Nagrody
Przekłady
czeski
słowacki
Adaptacje
radiowe
21. Zapomniany lotnik. Opowiadanie z połowy XVIII wieku o ojcu Cyprianie z Czerwonego Klasztoru w Pieninach. Katowice: Drukarnia Śląska 1937, 43 s.
22. Zdeptany zwyciężył. [Szkic]. Kraków 1937. Wyd. 2 [b.m.] 1938, powielone Przedruk fragmentów: „Gazeta Ludowa” 1949 nr 271.
23. Od Dunaju po Jadran. [Reportaże z podróży po Bułgarii i Jugosławii]. Lwów: Książnica-Atlas 1938, 285 s.
24. Błogosławiony chleb ziemi czarnej. [Reportaże i studia obyczajowe]. Lwów: Książnica-Atlas 1939, 447 s.
Zawartość
25. Ożywcze krynice. [Publicystyka]. Warszawa: Książnica-Atlas 1946 [właśc. 1945], 92 s. Wyd. 2 tamże 1946.
26. Skrzydlaty mnich. [Powieść]. „Dziennik Polski” 1946 nr 1-77. Wyd. osobne Wrocław: Książnica–Atlas 1947, 355 s. Wyd. 2 tamże 1948.
Przekłady
czeski
słowacki
27. W wiejskiej szkole. [Opowiadanie]. Wyd. łącznie z P. Choynowski: Ojciec; O Prusie. Szkocja: [Wydawnictwo Literackie Oddział Opieki nad Żołnierzem 1. Korpusu] 1947, 24 s.
28. W górskim słońcu. [Dla młodzieży]. Warszawa: Gebethner i Wolff 1948, 78 s.
29. Zbuntowany. Powieść. Wrocław: Książnica-Atlas 1948, 568 s. Wyd. 2 Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1957.
30. Papież i buntownik. [Powieść]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1953, 421 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1953, wyd. 3 1956, wyd. 4 1965.
Adaptacje
teatralne
31. Przed świtaniem. W: Przed świtaniem. Opowiadania o buntach chłopskich 1932-1937. Warszawa: Czytelnik 1953, s. 5-188.
32. Kłosy na ściernisku. (Z notatnika pisarza). [Eseje]. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1955, 220 s.
Zawartość
33. Wyznania heretyka. [Opowiadania]. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1955, 274 s.
Zawartość
34. Pieniny i ziemia sądecka. [Monografia]. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1956, 536 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 uzupełnione 1958, wyd. 3 uzupełnione 1965.
35. Legenda o grajku bożym i inne opowiadania. Warszawa: Instytut Wydawniczy „PAX” 1958, 294 s.
Zawartość
36. Opolskie peregrynacje. [Reportaże]. Powst. 1958. Druk [niepełny] w oprac. R. Kostorza. „Tak i Nie” 1988 nr 22-33. Wyd. osobne Opole: Instytut Śląski. Wydawnictwo 1991, 327 s.
Zawartość
37. Prześwietlone wspomnienia. [Powieść]. Warszawa: Czytelnik 1958, 195 s.
38. Miłość wśród płonących wzgórz. [Powieść]. T. 1-2. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1959, 412 + 414 s.
39. Okruchy słoneczne. [Opowiadania]. Przedmowa: A. Grajewska. Warszawa: Instytut Wydawniczy „PAX” 1961, 235 s.
Zawartość
40. Podróż po słońce. Wspomnienia o Władysławie Orkanie. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1961, 254 s.
41. Basia. [Powieść]. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1962, 202 s.
42. Burek i inne opowieści. Szkic o autorze i oprac.: J. Korpała. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1963, 482 s.
Zawartość
43. Strzecha w cieniu drapaczy chmur. [Reportaż]. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1964, 163 s.
44. Rozmowy pod kolorowym parasolem. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1965, 124 s.
45. Reportaże śląskie. Przedmowa: W. Szewczyk. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1982, 202 s.
Omówienia i recenzje
• Ankieta dla IBL PAN 1963, 1964, 1966.
