BIO
Born on 1 May 1900 in Warsaw into a bourgeois family; son of Mendel Michał Chwat, a Talmud scholar who earned a living from part-time work as a bookkeeper and trader, and of Rozalia Kronsilber; he was the brother of the actress Seweryna Broniszówna. He was home-schooled and also attended a Russian state secondary school from 1911 to 1914 before joining the Jakub Finkel Secondary School in 1916 followed by the Roch Kowalski Secondary School in Warsaw a year later, where he completed his advanced secondary education in 1918. He then studied philosophy at the University of Warsaw (UW) until 1926 (including breaks). In 1918, alongside Anatol Stern, he founded the Warsaw Futurist group (the second in Poland after Krakow). In 1919, he participated in Futurist performances, as well as publishing works in the movement's almanacs and one-off publications, including "Tak" (Yes; 1919), "To są niebieskie pięty, które trzeba pomalować" (These are blue feet to be painted; 1920), „Gga. Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej" (Gga. The first Polish Futurist almanac; 1920), "Nieśmiertelny tom futuryz" (The immortal volume of futuris; 1921), and "Nuż w bżuhu" (Nife in the gut [sic]; 1921), as well as in the avant-garde poetry magazine "Nowa Sztuka" (1921-22). He was invovled in the Krakow Avant-Garde, which was associated with the literary and artistic periodical "Zwrotnica", where he published his poetry in 1922. Wat also published articles and poems in "Nowa Kultura" (1923-24) and "Almanach Młodej Sztuki" (1924-25), the last remaining Futurist periodical. Between 1919 and 1921, he earned a living by writing fantasy stories that appeared anonymously in popular literary publishing houses. In summer and autumn 1920, he performed military service in Ostrów Wielkopolski. In 1924, alongside Stanisław Brucz and Henryk Berlewi, he founded the short-lived advertising agency Reklamo-Mechano. That year, he joined the Polish Writers' Trade Union (ZZLP). He visited Paris for the first time in 1926. In 1927, he married Ola (Paulina) Lew, who died in 1991 in Paris. He collaborated with the Rój (Swarm) Publishing Agency as editor of Biblioteczka Historyczno-Geograficzna (The Historical and Geographical Library) and as a proofreader. In the second half of the 1920s, he was active as a translator of Russian-language, US-American, French and German literature. He was involved in the meetings of the so-called Marxist circle, which emerged after the closure of the "Dźwignia" periodical. He was co-founder and editor of "Miesięcznik Literacki", a literary monthly that emerged from this group in 1929 and served as the unofficial organ of the Communist Party of Poland. It was closed down in 1931 following the arrest of the editorial team, with Wat subsequently spending around three months in prison. In 1929, he travelled to Paris and Berlin, where he established contact with the communist-leaning periodicals "Die Linkskurve" and "Die Sturm". From 1929 until 1931, he was director of the Tom (Volume) Publishing Cooperative. In 1930, he joined the Polish PEN Club. He was active in the League for the Defence of Human and Civil Rights. From 1932, he was literary director of the Gebethner i Wolff publishing house. Following the outbreak of World War II, he left for Lwów (today's Lviv), which was soon occupied by the Red Army. He became a member of the Lwów Writers' Organizing Committee. He joined the editorial board of the Polish-language daily "Czerwony Sztandar", which was published by the occupying Soviet authorities. Wat contributed local reports and was a sub-editor. He was arrested on 24 January 1940 alongside a group of Polish writers in a provocation orchestrated by the NKVD. He was subsequently held in the Zamarstynów and Brygidki prisons in Lwów, before being jailed in Kyiv and Moscow's Lubyanka prison. Following the outbreak of the German-Soviet War, he was evacuated to Saratov prison. During this period, he began to adopt Christianity. He was released on the basis of the 20 November 1941 amnesty and then reached Almaty where he was assisted by the Delegation for the Embassy of the Republic of Poland. During this period, he was reunited with his wife and their son, Andrzej, both of whom had been deported to Kazakhstan in 1940. After the Polish Armed Forces' departure from the USSR in 1942, he remained in Kazakhstan as one of two representatives of the Polish émigré government. Following orders from the Soviet authorities to depart Almaty, he and his family moved to Ilya in early 1943. In March that year, he was arrested for refusing to accept a Soviet passport and was subsequently transferred to prison in Almaty, where he spent three months. Following his release, he and his family remained in Ilya, with Wat working in roles including a teacher in a Polish school, director of a canteen and then in a shop. In April 1946, largely thanks to the assistance of his friend Adam Ważyk↑, he returned to Poland, settling in Warsaw. He was editor-in-chief at the State Publishing Institute (PIW) until 1948. He was a member of the Main Board (to 1948) and deputy president of the Warsaw Branch of the Polish Writers' Trade Union (ZZLP), having renewed his membership in 1944. He was also a member of the Praesidium of the Council of Artistic Union and of the Board of the Polish PEN Club (1947-63). Between 1947 and 1949, he was co-editor of the weekly "Odrodzenie". He also published works in "Kuźnica" (including in nos 6-7, 1948, the essay Antyzoil albo rekolekcje na zakończenie roku [Antyzoil, or Reflections at the year's end], which he gave as a talk at a meeting of young writers in Nieborów), and in "Twórczość" (1949 and 1955-57). He gave up literary writing following the proclamation of the doctrine of Socialist Realism at the 1949 Polish Writers' Congress in Szczecin. He earned a living by translating Russian-language literature. In 1953, he was diagnosed with bulbar Wallenberg syndrome, a condition that caused him severe pain. In late August and early September 1954, he received treatment in Stockholm, and then from November 1955 to July 1957 in France, having received funding from the Polish government. He was treated in hospitals in Paris as well as in health resorts in southern France, including an extended period spent in Menton Garavan in the Coastal Alps. Having returned to Poland, he resumed his activities as a writer. Between 1957 and 1962, he published poems, prose and articles in periodicals including "Nowa Kultura". Following the award of a Ford Foundation scholarship, he travelled again to France in July 1959, staying initially in Paris. He participated in the international poets' congress in Knokke-le Zoute. In January 1960, he moved to Nervi near Genoa, where he worked as editor of Polish and Russian collections at Umberto Silva's Silva Editore publishing house. He returned to France in September 1961, living initially at Maisons Laffitte near Paris, where the periodical "Kultura" was based. He spent extensive periods at the writers' home in La Messuguière in Cabris near Grasse in Provence. He received a two-year fellowship from the New Land Foundation. In 1962, he took part in a conference on Soviet literature at St. Anthony's College, Oxford. In 1963, with Polish authorities hindering an extension of the validity of his passport in the USA, he remained abroad as an émigré. He occasionally published poems, prose pieces, articles and translations in the Paris-based "Kultura" (1963-64) and the London-based "Wiadomości" (1964). He was occasionally a guest on the Polish Service of Radio Free Europe. From December 1963 to July 1965, he was a Research Fellow at the Center for Slavic and East European Studies at the University of California, Berkeley. He was seriously ill at this time and started to record his memoirs to tape during conversations with Czesław Miłosz. They were published in 1977 as Mój wiek (My Age). Following his return to France, he settled in Antony, near Paris. He continued to record his exchanges with Miłosz. He started working on a book about Jozef Stalin, which he never completed. With his health deteriorating steadily, he died by suicide on 29 July 1967 in Antony; he is buried at Les Champeaux cemetery in Montmorency.
Twórczość
1. Gga. I polski almanach futurystyczny. [Autorzy:] A. Stern, A. Wat. Warszawa: Futur Polski [Drukarnia „Wszechczas”], [1920], 44, [4] s.
Zawartość
Zawiera cykl: fruwające kiecki, – oraz napisany wspólnie z A. Sternem futurystyczny manifest: Prymitywiści do narodów świata i do Polski.
2. Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka. [Poemat prozą]. Warszawa: B. Skra-Kamińska 1920, 36 s. Przedruk zob. poz. ↑, ↑, ↑ [t. 1].
Autor podpisany: Aleksander Chwat.
Przekłady
francuski
Wyd. łącznie z przekł. Bezrobotny Lucyfer [poz. ↑] pt. Lucifer au chômage; Moi d'un côté et moi de l'autre côté de mon bichon poêle en fonte. [Przeł.:] S. Cillaire, M. Prochniewicz. [Wstęp:] W. Bolecki. [Ilustracje:] J. Lebenstein. Lausanne 2012.
3. Nieśmiertelny tom futuryz. [Teksty poetyckie; autorzy:] A. Stern, A. Wat. Warszawa: Futur Polski 1921, [3] s.
4. Żyd Wieczny Tułacz. [Opowiadanie]. „Skamander” 1926 nr 47/48 s. 164-176. Wyd. osobne Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2000, 43 s. Współczesne Opowiadania Polskie. Przedruk zob. poz. ↑, ↑ (t. 3), ↑.
Przekłady
niemiecki
Der Ewige Jude. W: A. Wat: Was sagt die Nacht? Ausgewähtle Gedichte. [Przeł.] E. Kinsky. Bad Honnef 1991.
5. Bezrobotny Lucyfer. Opowieści. Warszawa: F. Hoesick 1927, 206 s. Wyd. nast.: Warszawa: Czytelnik 1960, 134 s.; Warszawa: Fundacja „Zeszytów Literackich”; Kraków: Austeria 2009, 206 s. [reprint z 1927]. Przedruk zob. poz. ↑ (t. 3), ↑.
Zawartość
Bezrobotny Lucyfer; Żyd Wieczny Tułacz [poz. ↑]; Królowie na wygnaniu; Historia ostatniej rewolucji w Anglii; Czyście nie widzieli ulicy Gołębiej?; Prima Aprilis; Hermoafrodyta; Niech żyje Europa! (Ze wspomnień byłego Europejczyka); Tom Bill – champion ciężkiej wagi. – W wyd. z 1960 pominięto: Historia ostatniej rewolucji w Anglii; Niech żyje Europa! (Ze wspomnień byłego Europejczyka).
Przekłady
angielski
Lucifer unemployed. [Przeł.] L. Vallee. Evanston, IL 1989, wyd. nast. tamże 1990.
francuski
Wyd. łącznie z poz. Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka [↑] pt. Lucifer au chômage; Moi d'un côté et moi de l'autre côté de mon bichon poêle en fonte. [Przeł.] E. Veaux. [Wstęp:] W. Bolecki. [Ilustracje:] J. Lebenstein. Lausanne 2012.
włoski
Lucifero disoccupato. [Oprac.:] L. Marinelli. Roma [1994] [zawiera 5 opowiadań z tomu; 4 inne w: L'ebreo errante] .
L'ebreo errante. [Red.:] L. Marinelli. Roma [1995] [zawiera 4 opowiadania z tomu; 5 innych w tomie: Lucifero disoccupato].
Adaptacje
radiowe
opowiadania Bezrobotny Lucyfer: Adaptacja: W. Tatarczuk. Reżyseria: W. Markiewicz. Polskie Radio 1992.
6. Polityka społeczna RP. [Faktomontaż]. Wystawienie: Poznań, Powszechna Wystawa Krajowa 1929. Druk fragmentu pt. Dola robotnicza. „Pobudka” 1929 nr 53 s. 7-8. Druk całości w: Faktomontaże Leona Schillera. Pod red. A. Kuligowskiej-Korzeniewskiej. Warszawa: Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego [2015].
Napisane na zamówienie Ministra Pracy i Opieki Społecznej.
7. Ucieczka Lotha. [Powieść]. Druk fragmentów: „Twórczość” 1949 nr 8 s. 37-62; „Nowa Kultura” 1957 nr 45 s. 4-6. Wyd. osobne: Wstęp, oprac. tekstu i przypisy: W. Bolecki. Posłowie: T. Venclova. Warszawa: Czytelnik 1996, 187 s.
Utwór nieukończony; nieznane wcześniej fragmenty odnalazł w 1991 T. Venclova w archiwum A. Wata w Beinecke Rare Book and Manuscript Library na Yale University w New Haven (USA).
8. Kobiety z Monte Olivetto. Sztuka w 4 aktach 5 odsłonach. [B.m.w. 1950], 81 k., maszynopis. Druk z podtytułem: Dramat w 3 aktach, 5 odsłonach. „Dialog” 2000 nr 12 s. 5-52. Wyd. osobne: Oprac. i przedmową opatrzył J. Zieliński. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2000, 134 s.
9. Wiersze. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1957, 179 s. Przedruk zob. poz. ↑, ↑ [t. 1].
Nagrody
Nagroda redakcji „Nowej Kultury” w 1957.
Zawartość
Wiersze nowe [z lat 1956-1957, w cyklach]: W okolicach cierpienia; Sny; Inne; Obce miejsca, obce twarze, – Z wierszy dawniej drukowanych [7 utworów z lat 1942-1947].
10. Semantyka języka stalinowskiego. Powst. 1962. Pierwodruk: „Aneks”* 1979 nr 21 s. 56-70. Wyd. osobne Poznań: Niezależne Zrzeszenie Studentów* 1980, [16] s. Wyd. nast.: [B.m.w.* 1981]; Poznań: SIW [Studencka Inicjatywa Wydawnicza]* 1981. Przedruk w: Umysł w kajdanach. [B.m.w.* 1978], Język totalitarny. Warszawa* 1981, wyd. nast.: [Warszawa* 1981], [Kraków* 1983].
Przekład skrócony referatu pt. „Quelques aperçus sur les rapports entre la littérature et la réalité soviétique”, wygłoszonego w VII 1962 w St. Anthony's College w Oxford (druk fragmentu: „Dialogue”, Paryż 1962 [jesień]).
11. Wiersze śródziemnomorskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1962, 67 s. Przedruk zob. poz. ↑, ↑, ↑ [t. 1].
Zawartość
Zawiera cykle: Pieśni wędrowca; Sny sponad Morza Śródziemnego, – oraz wiersz: Poezja.
Przekłady
angielski
Mediterranean poems. [Przeł.:] Cz. Miłosz, R. Lourie, D. Brodsky, S. Grad. Ann Arbor, MI 1977.
Wyd. łącznie z poz.↑ pt. Wiersze śródziemnomorskie; Ciemne świecidło. Gdańsk: Słowo/obraz terytoria 2008, 222 s. Biblioteka Mnemosyne.
12. Mój wiek. Pamiętnik mówiony. Powst. ok. 1966. Wyd.: Przedmowa: Cz. Miłosz. Do druku przygotowała L. Ciołkoszowa. Cz. 1-2. Londyn: Polonia Book Fund 1977, 373 + 392 s. Wyd. nast.: wyd. 2 poprawione tamże 1981; Warszawa: Krąg* 1983; Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA* 1980 [właśc. 1983]; [Kraków:] „X”* [1984]; Warszawa: Czytelnik 1990; Oprac. naukowe: R. Habielski. T. 1-2. Kraków: Universitas 2011, 2012, 444 + 635 s. Przedruk zob. poz. ↑ [t. 2].
Inne formy wydań
Wyd. jako dokument dźwiękowy pt. Mój wiek. Fragmenty rozmów Aleksandra Wata z Czesławem Miłoszem. Wybór nagrań: I. Sariusz-Skąpska. Oprac. red.: P. Paliwoda. Kraków: Universitas 2011, 1 dysk optyczny (CD-ROM), 3 pliki w formacie mp3.
Wspomnienia z lat ok. 1918-1943 opracowane na podstawie nagranych na taśmach magnetofonowych 39 sesji-rozmów A. Wata z Cz. Miłoszem.
Przekłady
angielski
My century. The odyssey of a Polish intellectual. [Przeł.] R. Lourie. [Przedmowa:] Cz. Miłosz. Berkeley 1988, wyd. nast. New York 2003.
francuski
Mon siècle. [Przeł.:] G. Canio, J. Lajarrige. [Paris, Lausanne] 1989.
hiszpański
Mi siglo. [Przeł.:] J. Sławomirsky, A. Rubió. [Wstęp:] A. Zagajewski. Barcelona 2009.
niderlandzki
Mijn twintigste eew. [Przeł.] G. Rasch. Amsterdam 2001.
niemiecki
Jenseits von Wahrheit und Lüge. [Przeł.] E. Kinsky. Frankfurt am Main 2000.
rumuński
Secolul meu. [Przeł.] C. Geambaşu. Bucureşti 2014.
włoski
Il mio secolo. [Przeł.] L. Marinelli. Palermo 2013.
Adaptacje
teatralne
Adaptacja i reżyseria: M. Makrowiecki. Wystawienie: Łódź, Teatr Studyjny'83 im. J. Tuwima 1989.
13. Ciemne świecidło. [Wiersze]. Paryż: Libella 1968, 243 s. Przedruk zob. poz. ↑, ↑ [t. 1].
Zawartość
I. Ciemne świecidło. Wiersze z 1963-1967 r. – II. Wybór wierszy dawniejszych: Z tomu „Wiersze” [poz. ↑]; Poemat „Wiersze śródziemnomorskie” [poz. ↑]; Z czasopism 1920-1925; Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka [fragment poz. ↑]; Coś niecoś o Piecyku.
Przekłady
włoski
Lume oscuro. [Przeł.:] M. Cutrera, F. Groggia, L. Marinelli. Roma 2006.
Wyd. łącznie z poz. ↑ pt. Wiersze śródziemnomorskie; Ciemne świecidło. Gdańsk: Słowo/obraz terytoria 2008, 222 s. Biblioteka Mnemosyne.
14. Ewokacja. [Wybór utworów]. Kraków: Wydawnictwo KOS* [Krakowska Oficyna Studencka] 1981, 116 s.
Zawartość
Ewokacja [wiersz]; Śmierć starego bolszewika. (Wspomnienie o Stiekłowie) [opowiadanie]; Klucz i hak. (O realizmie w Rosji) [esej]; Czytając [A.] Terca.
15. Pisma wybrane. Oprac. [filologiczne, rekonstrukcja tekstów]: K. Rutkowski. T. 1-3. Londyn: Polonia 1985-1988.
T. 1. Świat na haku i pod kluczem. Eseje. 1985, XII, 241 s. Wyd. nast.: Kraków: „X”* 1988; Warszawa: Czytelnik 1991.
Wyd. w wyborze:.
pt. Pisma wybrane. Warszawa: Reduta* 1986, 122 s.
pt. Rapsodie polityczne. Eseje. Warszawa, Wrocław: Wers* 1987, 105 s.
Zawartość
P. Wat: [Wstęp]. – K. Rutkowski: Nota redakcyjna. – Klucz i hak; Śmierć starego bolszewika [poz. ↑]; Czytając Terca; Kilka uwag o związkach między literaturą i rzeczywistością sowiecką; Dziewięć uwag do portretu Józefa Stalina; Dostojewski i Stalin; Dostojewski i Donoso Cortés; Rapsodie polityczne. Uwagi starego czytelnika gazet o geometrii polityki; Prawdziwy początek Iwana Denisowicza.
T. 2. Dziennik bez samogłosek. 1986, 225 s. Wyd. nast.: [Kraków:] Oficyna Literacka* 1987; Warszawa: Czytelnik 1990. Przedruk uzupełniony zob. poz. ↑ [t. 3], wyd. inne zob. poz. ↑.
Tytuł tomu nadany przez żonę, O. Watową (część tekstu została zapisana przez A. Wata z pominięciem samogłosek).
Zawartość
Moralia [notatki powst. 1953-1957]; Dziennik bez samogłosek [tu: zapiski datowane (zanotowane bez samogłosek): 22 X 1963 – 17 II 1964, 30 V 1964 – 21 VI 1964, 17 VI 1964, (z samogłoskami): 4 X 1963, 6 X 1963, 23 VII 1964, 18 II 1965 – 19 II 1965 [w tym 3 opatrzone tytułami: Ewangelia jako arcydzieło literatury; O ciemnych poetach i ciemnych czytelnikach; Dlaczego piszę wiersze]; Kartki na wietrze [zapiski z lat 1966-1967]].
Adaptacje
telewizyjne
Adaptacja w formie monodramu: Wybór tekstów: J. Suchecki. Reżyseria: T. Dobrowolski. Telewizja Polska 1996 (wykonanie W. Komasa).
T. 3. Ucieczka Lotha. Proza. 1988, VIII, 223 s. Wyd. nast. [Kraków:] Margines* 1989.
Zawartość
Z wczesnych opowiadań: Powieść; Sprzedawca snów; Prowokator. – Bezrobotny Lucyfer. (Opowieści) [poz. ↑]: Żyd Wieczny Tułacz [poz. ↑]; Bezrobotny Lucyfer; Niech żyje Europa! (Ze wspomnień byłego Europejczyka); Tom Bill – champion ciężkiej wagi; Prima Aprilis; Czyście nie widzieli ulicy Gołębiej?; Królowie na wygnaniu; Historia ostatniej rewolucji w Anglii; Hermoafrodyta. – Ucieczka Lotha [fragment poz. ↑]. – Opowiadania z notatników [powst. 1953-1967]: Wątpliwości sułtana; Bywalec; Śmierć w szpitalu; Po pijackiej nocy...; Żaby; Coś o potędze poezji; Omarchadżew. – Apendyks: Antyzoil albo rekolekcje na zakończenie roku; O przetłumaczalności utworów poetyckich; Szkice o Krasińskim.
16. Wiersze wybrane. Wybór i oprac.: A. Micińska i J. Zieliński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1987, 291 s.
17. Poezje zebrane. W oprac. A. Micińskiej i J. Zielińskiego. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak” 1992, 564 s.
Zawartość
A. Micińska: Aleksander Wat – elementy do portretu. – Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka [poz. ↑]. – Wiersze z lat 1920-1926 [m.in. cykl: „fruwające kiecki”]. – Utwory rozproszone z lat 1946-1948. – Wiersze (1957) [poz. ↑]. – Wiersze śródziemnomorskie [poz. ↑]. – Wiersze rozproszone. – Ciemne świecidło [poz. ↑]. – Z przekładów [wierszy autorów:] M. Dobrolubow, I. Turgieniew, F. Schiller, M. Scéve. – Z ineditów [tu m.in. cykle:] Przypisy do Ksiąg Starego Testamentu; Z przypomnień florenckich; Z naszeptów magnetofonowych.
18. Bezrobotny Lucyfer i inne opowieści. Wybór i oprac.: W. Bolecki i J. Zieliński. Wstęp: W. Bolecki. Warszawa: Czytelnik 1993, 260 s.
Zawartość
Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka [poz. ↑]. – Powieść [fragmenty powst. 1922]. – Sprzedawca snów [powst. 1922]; Prowokator [powst. 1924]. – Bezrobotny Lucyfer. Opowieści [poz. ↑]. – Mikronowele [z poz. ↑ (t. 3)]: Wątpliwości sułtana; Bywalec. (Z opowiadań mojej piastunki...); Śmierć w szpitalu; Po pijackiej nocy...; Żaby; Coś o potędze poezji; Omarchadżew.
19. Pisma zebrane. [T. 1-5]. Warszawa: Czytelnik 1997-2008.
[T. 1]. Poezje. Oprac. tekstu: A. Micińska i J. Zieliński. Posłowiem opatrzył J. Zieliński. 1997, 492 s.
Zawartość
Ciemne świecidło [poz. ↑]. – Wiersze rozproszone. – Wiersze śródziemnomorskie [poz. ↑]. – Wiersze [poz. ↑]. – Utwory rozproszone z lat 1946-1948. – Wiersze z lat 1920-1926 [m.in. z poz. ↑ cykl: „fruwające kiecki”]. – Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka [poz. ↑]. – Z jednodniówki „Tak”. – Z przekładów [wierszy autorów:] M. Dobrolubow, I. Turgieniew, F. Schiller, M. Scéve. – Z ineditów [tu m.in. cykle z poz. ↑:] Przypisy do Ksiąg Starego Testamentu; Z przypomnień florenckich; Z naszeptów magnetofonowych.
[T. 2]. Mój wiek. Pamiętnik mówiony. Rozmowy przeprowadził i przedmową opatrzył Cz. Miłosz. Do druku przygotowała L. Ciołkoszowa. Cz. 1-2. 1998, 415 + 425. Zob. poz. ↑.
[T. 3]. Dziennik bez samogłosek. Wyd. zmienione oprac. oraz przypisami i indeksem opatrzyli: K. i P. Pietrychowie. 2001, 577 s. Zob. poz. ↑ (t. 2) oraz poz. ↑.
Wyd. uzupełnione o materiały odnalezione przez A. Kowalczykową w archiwum A. Wata w Beinecke Rare Book and Manuscript Library na Yale University w New Haven (USA). – Dodano m.in.: do części Moralia: Dodatek [prawdopodobnie z 1953], – do części Kartki na wietrze: Sytuacja: wiara-wiedza; Moja żona, – nadto Aneks: Po pijackiej nocy [poz. ↑ (t. 3)]; Polska. (Baśń zimowa); Początki paszportyzacji; Trzy starości.
[T. 4]. Korespondencja. Cz. 1-2. Wybrała, oprac., przypisami i posłowiem opatrzyła A. Kowalczykowa. 2005, 741 + 541 s.
Tomy zawierają korespondencję A. Wata głównie z okresu pobytu na emigracji w latach 60-tych z wieloma adresatami, m.in. z żoną O. Watową, J. Andrzejewskim, Z. i T. Brezami, M. i J. Czapskimi, M. Dąbrowską, K. Dedeciusem, J. Giedroyciem, Z. Herbertem, J. Iwaszkiewiczem, K.A. Jeleńskim, Cz. Miłoszem, J. Nowak-Jeziorańskim, A. Słonimskim.
[T. 5]. Publicystyka. Zebrał, oprac., przypisami, posłowiem oraz indeksem opatrzył P. Pietrych. 2008, 872 s.
Tom zawiera szkice, recenzje, artykuły, eseje i rozprawy z lat 1920-1967 oraz odnalezione w archiwum pisarza teksty niepublikowane.
20. Wybór wierszy. Oprac.: A. Dziadek. Wrocław: Ossolineum 2008, LXXXVIII, 322 s. BN, Seria 1, 300.
21. Les quatre murs de ma souffrance. [Wiersze]. [Przeł.] A.-C. Carls-Maire. Oprac.: J. Zieliński. Paris: la Différence 2013, 125 s.
Tekst w języku polskim i francuskim.
22. Notatniki. Transkrypcja i opracowanie: A. Dziadek, J. Zieliński. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN; Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2015, 933 s.
Tekst częściowo w języku angielskim, francuskim i rosyjskim.
23. Dziennik bez samogłosek. Transkrypcja i oprac. na podstawie zaszyfrowanego maszynopisu: M. Kmiecik. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2018, 403 s., faksymilia. Awangarda/Rewizje.
Listy
1. I książki mają swój los. [Korespondencja; Autorzy:] Cz. Miłosz, A. Wat. Warszawa, Paryż: Fundacja „Zeszytów Literackich” 2011, 251 s.
Zob. też Pisma zebrane. [T. 4]. Korespondencja [poz. ↑].
Wydania osobne tekstów poetyckich w opracowaniu muzycznym, m.in.
• Hӧlderlin. A song to a poem by Aleksander Wat. [Pieśń na głos i fortepian]. [Przeł.] F.L. Vigoda. [Muzyka:] A. Frenkel. S.l.: Vigoda Press 2012, 5 [3] s., druk bibliofilski, partytura. [Inc.: Uniosłem klawesynu wieko czarne…].
• The bridge. [Pieśń na głos i fortepian]. [Przeł.:] Cz. Miłosz, L. Nathan. [Aranżacja do muzyki J.S. Bacha „Komm süsser Tod”:] A. Frenkel. Riverside, CA: Vigoda Press 2012, [4] s., druk bibliofilski; partytura.
• Whispers to a tape recorder. A cycle of songs with original music. [Pieśń na głos i fortepian]. [Słowa:] A. Wat. [Muzyka:] A. Frenkel. [Przeł.] F.L. Vigoda. Riverside, CA: Vigoda Press 2015, partytura, 2 składki współoprawne (26 + 14 s.), druk bibliofilski [tekst w języku angielskim i polskim].
Wybory utworów literackich w przekładach
angielski
• With the skin. [Wybór wierszy]. [Przeł. i wyd.:] Cz. Miłosz, L. Nathan. New York 1989, wyd. nast. London 1991.
• Against the devil in history. Poems, short stories, essays, fragments. [Przeł.] F.L. Vigoda. [Oprac. i wstęp:] G. Zlatkes. Bloomington, IN 2018.
niderlandzki
• Met de huid geschreven. [Przeł.] G. Rasch. Amsterdam 2001.
niemiecki
• Was sagt die Nacht? Ausgewählte Gedichte. [Wybór i przekł.;] E. Kinsky. Bad Honnef 1991.
szwedzki
• Bokslut. [Przeł.] P. Handberg. Stockholm 2006; wyd. jako dokument dźwiękowy: [Czyta] P. Mattsson. Johanneshov 2010, 1 płyta CD.
Przekłady utworów literackich w antologiach zagranicznych
angielski
• The ecco anthology of international poetry. [Oprac.:] I. Kaminsky, S. Harris. New York 2010.
chorwacki
• Urezi. [Oprac. i wstęp:] T. Bajsić. Zagreb [2010], wyd. nast. [ok. 2014].
francuski
• Le pire est certair. [Przeł.:] C.-H. du Bord, Ch. Jezewski. Orthez 2009.
grecki
• Polōnoi poiītes. [Wybór i tłum.:] S.E. Gyftákīs. Athī́na [2007].
• Mikrī́ anthología europaïkī́ poíīsīs. Méros 3. (1900-1968). [Oprac.:] S.E. Gyftákis. Kalamáta; Athī́na 2008.
niemiecki
• Meine polnische Bibliothek. [Oprac. i przeł.:] K. Dedecius. Berlin 2011.
serbski
• Moj poljski pesnički XX vek. [Przeł.] B. Rajčić. Beograd 2012.
węgierski
• Huszadik századi lengyel novellák. Budapest 2007.
włoski
• Polonia 1939-1989. La „quarta spartizione”. [Oprac.:] L. Marinelli. Roma 2008.
Przekłady
Zob. też Twórczość poz. 17, 19 [t. 1].
1. M. Gorki: Wassa Żeleznowa. Sztuka w 3 aktach. Przeł.: O. Wat i A. Wat. Wystawienie: teatralne: Reżyseria: L. Barwińska. Olsztyn, Teatr im. S. Jaracza 1949; telewizyjne: Reżyseria: B. Sass. Telewizja Polska 1972. Wyd. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1951, 99 s. Przedruk w: M. Gorki: Utwory dramatyczne 1908-1935. (Pisma. T. 10). Warszawa 1956.
2. A. Czechow: Śmierć urzędnika. [Opowiadania]. Pod red. A. Lange. Przeł. [A. Wat] A.W. Warszawa: Biblioteka Groszowa [1926], 157 s. Biblioteka Groszowa, 130. Wyd. nast.: pt. Żarcik i inne (bardzo różne opowiadania). Warszawa: Wydawnictwo MG [2018], 172 s. Por. poz. ↑.
Inne formy wydań
Wyd. jako reprodukcje cyfrowe: pt. Żarcik: Warszawa: Fundacja Nowoczesna Polska [2009]; pt. Śmierć urzędnika i inne opowiadania: Warszawa: Ktoczyta.pl – Ventigo Media 2014; pt. Śmierć urzędnika: Warszawa: Avia Artis 2017; Konin: Psychoskok 2016. Czytamy Klasykę Literatury.
3. L.V. Bruun: Białe noce. (Primabalerina jego cesarskiej mości). [Powieść]. Przeł. [A. Wat] A.W. . Warszawa: Rój 1927 [właśc.] 1930, 118 s. Wyd. nast. tamże [1928].
4. M.H. Dupuy-Mazuel: Gracz w szachy. Przeł. [A. Wat] A.W. T. 1-2. Warszawa: Rój 1927, 127 + 141 s.
5. I. Erenburg: [Trzynaście] 13 fajek. [Opowiadania]. Warszawa: Rój 1927, 215 s.
6. O. Henry: Bluff. [Opowiadania]. Warszawa, Kraków: J. Mortkowicz 1927, 64 s.
7. O. Henry: Opowieści. Przeł. [A. Wat]. A.W. Warszawa: Rój 1927, 125 s. Biblioteka Powieściowa „Roju”, 516. Wyd. nast. pt. Romans na promie. Warszawa: Rój 1929.
Na stronie tytułowej wydania z 1927 tytuł Romans na promie został przez wydawcę zaklejony kartką z tytułem Opowieści.
8. G. Bernanos: Pod słońcem szatana. [Powieść]. Warszawa: Rój 1928, 333 s. Wyd. nast. z przedmową B. Piaseckiego: Warszawa: Pax 1949.
9. F. Dostojewski: Bracia Karamazow. [Powieść]. (Dzieła. Seria 4. T. 1-6). Warszawa: Rój 1928, 359 s. Wyd. nast. z podtytułem Powieść w 4 cz. z epilogiem: (Z pism). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1959, tamże: wyd. 2 [!] 1970, wyd. 3 1978, (Dzieła wybrane. T. 4) 1984, wyd. 2 [!] (Dzieła wybrane) 1987; pod red. Z. Podgórca. (Z Dzieł). London: Puls 1992; z posłowiem A. Drawicza: Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1993; w oprac. J. Smagi: Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1995. Biblioteka Narodowa II, 237; Warszawa: Prószyński i S-ka 2002; Kraków: Znak 2009; Wrocław: Ossolineum 2013; Lublin: Centrum Kultury 2015; Wrocław: Ossolineum 2016.
10. O. Henry: Kryjówka Czarnego Billa. [Opowiadania]. Warszawa: Rój 1928, 192 s.
11. O. Henry: Szlachetny farmazon. [Opowiadania]. Warszawa: Rój 1928, 187 s.
12. W. Hugo: Ostatni dzień skazańca; Han z Islandii. [Powieści]. (Dzieła. Seria 8. T. 3/4). Warszawa: Biblioteka Arcydzieł Literatury [1928], 234 s. Wyd. nast. Warszawa: Biblioteka Wielkich Pisarzy [1931].
Tu w przekładzie anonimowym A. Wata: Ostatni dzień skazańca, s. 135-234 (według informacji A. Wata w ankiecie dla IBL PAN z 1967).
13. O. Henry: [Osiemset trzydzieści] 830 dolarów. [Opowiadania]. Warszawa: Rój 1929, 182 s.
14. L. Tołstoj: Anna Karenina. Powieść. T. 1-6. (Dzieła. Pod red. J. Tuwima). Kraków: Wydawnictwo Gutenberga 1929, [ok. 1930], t. 1/2 161 + 167-320 s., t. 3/4 161 + 165-336 s., t. 5/6 168 + 173-354 s. Wyd. nast. Warszawa: Biblioteka Wielkich Pisarzy 1930 [właśc. 1929].
W wyd. nast. brak nazwiska tłumacza. Według wyjaśnień A. Wata (m.in. ankieta dla IBL PAN z 1967 i Kartki na wietrze. Zob. Twórczość poz. ↑ t. 2 s. 204) nie był on tłumaczem powieści tylko adiustatorem jednego tomu w przekł. B. Beaupré (tom drugi adiustowała I. Tuwim).
15. P. Benoit: Aksela. Powieść. Warszawa: Rój 1930, 299 s. Wyd. nast. tamże 1936.
16. E. Glaeser: Rocznik 1902. [Powieść]. Warszawa: Rój 1930 [antydatowane 1929], 318 s.
17. P. Istrati: Rzeź na pustyni. [Opowieść]. Warszawa: Spółka Wydawnicza „Biblion” 1930 [antydatowane 1929], 174 s.
18. J. Wassermann: Krzysztof Kolumb, Don Kichot Oceanu. [Powieść]. Warszawa: J. Mortkowicz 1931 [antydatowane 1930], 274 s. Wyd. nast. [Poznań:] Wielkopolska Księgarnia Wydawnicza 1949.
19. P. Omm: Podziemna dyktatura. Wojna alkoholowa w Stanach Zjednoczonych A.P. Przedmowa: A. Nowaczyński. Warszawa: Gebethner i Wolff [1932], XVI, 212 s.
20. I. Erenburg: Fabryka snów. Warszawa: Rój 1933, 235 s.
Szkice o amerykańskich wytwórniach filmowych.
21. I. Erenburg: Dzień wtóry. Powieść. Warszawa: Rój 1935 [antydatowane 1934], 307 s. Wyd. nast.: Warszawa: Iskry 1954, wyd. 2 [!] tamże 1956.
22. E. Ludwig: Wodzowie Europy. Szkice z natury. Przeł.: S. Łukomski, [K. Błeszyński] K.Bł., A. Wat. Warszawa: Rój 1935, 338 s.
Tu w przekł. A. Wata: Motta, szwajcarski Europejczyk; Lloyd George, brytyjski Odyseusz; Venizelos, grecki Odyseusz.
23. H. Mann: Młodość króla Henryka IV. [Powieść]. Przeł.: A. Wat. (t. 1) i M. Wasermanówna (t. 2). Warszawa: Rój 1936, 306 + 319 s. Wyd. nast.: Warszawa: Książka i Wiedza 1949; wyd. 2 [!] Warszawa: Czytelnik 1957, wyd. 3 tamże 1982; wyd. 4 Katowice: Książnica 1995.
W wyd. powojennych Melania Wasermanówna podpisana: Maria Wisłowska.
24. J. Roth: Fałszywa waga. [Powieść]. Warszawa: Rój 1939 [antydatowane 1938], 223 s. Wyd. nast.: Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1961; London: Puls 1994; Wstęp: R. Gorczyńska. Budapeszt; Kraków: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs 2015.
25. O. Henry: Ostatni liść. [Opowiadania]. Warszawa: Książka i Wiedza 1950, 141 s.
26. A. Gajdar: Dzieła. T. 1-2. Pod. red. A. Wata. Warszawa: Nasza Księgarnia 1951, 457 + 525 s.
Zawartość
Wszystkie utwory (poza 2 przekładami autorstwa N. Druckiej i M. Górskiej) w tłum. A. Wata: T. 1: A. Kononow: Arkady Gajdar; A. Gajdar: Życiorys własny, – R.W.S.; Schron numer cztery; Dalekie kraje; Niech świeci. – T. 2: Tajemnica wojskowa; Błękitna filiżanka; Los dobosza ; Czuk i Hek , – Drobne opowiadania: Na placu radzieckim; Wasyl Kriukow; Naboje; Na wojnę; Marusie; Sumienie, – Timur i jego drużyna; Gorący kamień; Przysięga Timura, – Notatki z frontu: Do broni, do broni, plemię komsomołu; Wojna i dzieci; Most i dzieci; Most; Przeprawa; Na przedniej pozycji.
27. A. Ostrowski: Panna bez posagu. Dramat w 4 aktach. Wystawienie: Reżyseria: K. Borowski. Warszawa, Teatr Powszechny 1951. Wyd. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1954, 170 s.
28. A. Gajdar: Czuk i Hek i inne opowiadania. Wyd. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1952, 274 s. Zob. poz. ↑.
Zawartość
Czuk i Hek; Dym w lesie; Dalekie kraje; R.W.S.
Wyd. osobne opowiadania Czuk i Hek: Wyd. 3. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 46 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 4-9 1956-1971.
29. A. Gajdar: Timur i jego drużyna. Wyd. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1952, 103 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 3-14 1953-1973 [właśc. 1972]. Zob. poz. ↑.
30. A. Tołstoj: Car Fiodor Joanowicz. Tragedia w 5 aktach. Wyd. w: Antologia dramatu rosyjskiego. [T.] 1. Warszawa: Czytelnik 1952 s. 704-756. Wystawienie pt. Car Fiodor: Reżyseria: W. Krygier. Kraków, Teatr Ludowy 1974.
31. A. Gajdar: Dalekie kraje; Tajemnica wojskowa. Wyd. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 217 s. Zob. poz. ↑.
Wyd. osobne opowiadania Tajemnica wojskowa: Wyd. 3. Warszawa: Nasza Księgarnia 1956, 150 s.
32. A. Gajdar: Los dobosza. Wyd. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 119 s. Wyd. 3 tamże 1957. Zob. poz. ↑.
33. W. Rozow: Stronica życia. Sztuka w 3 aktach, 6 odsłonach. Wystawienie: Reżyseria: S. Bugajski. Warszawa, Teatr Nowej Warszawy 1954. Wyd. z uwagami inscenizacyjnymi oprac. przez S. Bugajskiego Warszawa: Czytelnik 1956, 97 s.
34. I. Turgieniew: Nowizna. Powieść w dwóch częściach. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1954, 335 s. Przedruk w: I. Turgieniew: Dzieła wybrane. T. 2. Warszawa 1981.
35. A. Gajdar: Błękitna filiżanka i inne opowiadania. Wyd. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, 72 s. Zob. poz. ↑.
Zawartość
Błękitna filiżanka; Gorący kamień; Schron numer cztery.
36. A. Gajdar: Niech świeci. Wyd. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, 78 s. Zob. poz. ↑.
37. P. Tursun: Nauczyciel. [Powieść]. Przeł. z rosyjskiego A. Wat. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, 462 s.
38. A. Czechow: Opowiadania. 1883-1884. (Dzieła w 11 tomach. Pod red. i ze wstępem N. Modzelewskiej. T. 2). Warszawa: Czytelnik 1956, 459 s.
Zawartość
Zawiera przekł. 110 utworów; opowiadanie pt. „Kameleon” w przekł. J. Wyszomirskiego.
39. R. Leonhard: Śmierć Donkiszota. [Opowiadania]. Przedmowa: L. Renn. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1956, 315 s.
40. A. Gajdar: Trzy opowiadania. Przeł.: A. Wat, M. Górska. Warszawa: Nasza Księgarnia 1959, 74 s.
Tu w przekł. A. Wata z poz. ↑: Schron numer cztery; Błękitna filiżanka.
41. J. Genet: Pokojówki. [Utwór dramatyczny]. Przeł. A. Wat. „Dialog” 1959 nr 6 s. 56-75.
42. [A. Siniawski] A. Terc: Opowieści fantastyczne. Przeł.: J. Łobodowski, [A. Wat] Stefan Bergholtz. [Wstęp:] A. Wat. Paryż: Instytut Literacki 1961, 219 s.
Tu w przekł. A. Wata: Gołoledź.
Prace redakcyjne
1. Multatuli: Maks Havelaar. [Powieść]. Przeł. B. Neufeldówna. W oprac. A. Wata. Warszawa: Książka i Wiedza 1949, 213 s.
2. A. Makarenko: Chorągwie na wieżach. Przeł. J. Wierzbicka. Wyd. 3. Oprac. literackie: A. Wat. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 518 s.
3. J. Andrzejewski: La volpe d'oro. [Wybór opowiadań]. [Przeł.] A. Vivanti-Salmon. [Oprac.:] A. Wat. Milano: Silva Editore 1960, 258 s.
Omówienia i recenzje
• Ankiety dla IBL PAN 1956, 1967.
Autor o sobie
• A. Wat: „... jak upiór staję między wami, pytam o źródło złego...”. „Na Antenie”, Monachium 1966 nr 43.
• A. Wat: Coś niecoś o „Piecyku…”. Brulion. „Zeszyty Literackie” 2007 nr 3.
• A. Wat: Kim nie jestem. „Zeszyty Literackie” 2007 nr 4.
Zob. też poz. ↑.
Słowniki i bibliografie
• Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 3. Warszawa 1964.
• [J. Zieliński] J. Kowalski: Leksykon polskiej literatury emigracyjnej. Lublin* 1989, wyd. 2 tamże 1990.
• Z.R. Wilkiewicz: Polnische Exilliteratur 1945-1980. Köln, Wien 1991.
• Z. Miernik: Aleksander Wat. Zestawienie bibliograficzne w wyborze. „Poradnik Bibliotekarza” 1992 nr 7/8 s. 38-40.
• J. Traczyńska: Aleksander Wat. 1900-1967. Zestaw bibliograficzny. Łódź: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Marszałka J. Piłsudskiego 1992, 18 s.
• H. Żytkowicz: Bibliografia. W: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria 6. Literatura polska w okresie międzywojennym. T. 3. Kraków 1993.
• Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (R. Matuszewski).
Ogólne
Książki
• O. Watowa: Wszystko co najważniejsze. Rozmowy z J. Trznadlem. London: Puls Publication 1984, 151 s. Wyd. nast.: [Warszawa: b.w.* 1985]; [Warszawa:] Międzyzakładowa Struktura „Solidarności” „V”* 1985; [Warszawa:] Zona* [1985]; wyd. zmienione (bez udziału J. Trznadla, przekształcone przez J. Zielińskiego w monolog): Warszawa: Czytelnik 1990, wyd. 2 tamże 2000, przekł. francuski: L'Ombre seconde. [Przeł.] Ch. Giovannoni. [Paris, Lausanne] 1989.
• G. Conio: Aleksander Wat et le diable dans l'histoire. Lausanne, [Paris:] l'Age d'homme 1989, 99 s.
• M. Łukaszuk: ... i w kołysankę przemieniony płacz ...: Obiit... Natus est w poezji Aleksandra Wata. Londyn: Kontra 1989, 153 s.
• J. Termer: Zesłańcy. Losy zesłańców w prozie G. Herlinga-Grudzińskiego, A. Wata, I. Newerlego, H. Auderskiej, J. Krzysztonia i A. Sołżenicyna. Warszawa: Współczesność 1990, 31 s. Polubić Lektury, 4.
• Pamięć głosów. O twórczości Aleksandra Wata. Studia pod red. W. Ligęzy. Kraków: Universitas 1992, 151 s. [Zawartość: W. Ligęza: Poezja jako czytanie znaków; A. Fiut: „Uwierzytelnić swą nieprzynależność”, przedruk w tegoż: Pytania o tożsamość. Kraków [1995]; S. Barańczak: Wat: cztery ściany bólu; W. Ligęza: Wat – poeta emigracyjny, przedruk w tegoż: Jaśniejsze strony katastrofy. Kraków 2001; K. Pietrych: W chaosie i nicości. O młodzieńczych utworach Aleksandra Wata; A. Kochańczyk: „Dziennik bez samogłosek” – Aleksandra Wata studium do autoportretu; D. Mazurek: Metafora „klucza i haka” w eseistyce Wata; J. Kornhauser: Jak czytano „Wiersze śródziemnomorskie” Aleksandra Wata, przedruk w tegoż: Międzyepoka. Kraków 1995; J. Zieliński: Wiersze dla Wata].
• T. Venclova: Aleksander Wat. Life and art of an iconoclast. New Haven: Yale University Press 1996, XIII, 369 s., przekł. polski: Aleksander Wat. Obrazoburca. Przeł. J. Goślicki. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1997, 513 s.
• J. Borowski: „Między bluźniercą a wyznawcą”. Doświadczenie sacrum w poezji Aleksandra Wata. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1998, 248 s.
• M. Januszkiewicz: Tropami egzystencjalizmu w literaturze polskiej XX wieku. O prozie Aleksandra Wata, Stanisława Dygata i Edwarda Stachury. Poznań: PSP [Poznańskie Studia Polonistyczne] 1998, 218 s. Biblioteka Literacka „Poznańskich Studiów Polonistycznych”; 11.
• A. Dziadek: Rytm i podmiot w liryce Jarosława Iwaszkiewicza i Aleksandra Wata. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 1999, 151 s. „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, 1824.
• J. Olejniczak: W-Tajemniczanie – Aleksander Wat. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 1999, 298 s. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 1797.
• Szkice o poezji Aleksandra Wata. Pod red. J. Brzozowskiego i K. Pietrych. Warszawa: Wydawnictwo IBL 1999, 205 s. [Zawartość: T. Bocheński: Szalony Orestes-Wat? „Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka”; J. Płuciennik: Awangardowy „święty bełkot” Wata. O „Namopańiku Barwistanu”; A. Kaliszewski: Śmiech apokalipsy. O „Sądzie ostatecznym”; W. Ligęza: „Sztuka, w której niczego sztuką nie dokażesz”. Wokół „Japońskiego łucznictwa”; W. Matuszyński: „Pieśń wędrowca – Pieśń VII”. Kilka uwag o teologii i ironii; M. Miszczak: Buchalteryjna księga wypełniona bólem; P. Pietrych: „Bóle, które mnie jeszcze czekają”. O wierszu „Żmije i ważki w dobrej zgodzie”; T. Cieślak: Wiersz pisany w wagonie [przedruk pt. Figura losu. Aleksander Wat „W wagonie”. W tegoż: W poszukiwaniu ostatecznej tajemnicy. Szkice o polskiej literaturze XX wieku i najnowszej. Łódź 2009]; K. Pietrych: „Ciemne świecidło” poezji, czyli krótki traktat o ontologii, historii, poznaniu i etyce; J. Brzozowski: Notatki do „Wiersza ostatniego”; S.J. Żurek: Aleksandra Wata wędrówka ku wyższym światom. (Od nihilizmu do judeochrześcijaństwa); A. Sobolewska: „Poczekalnia sądu ostatecznego”. Sen w poezji A. Wata].
• E. Molęda: Mowa cierpienia. Interpretacja poezji Aleksandra Wata. Kraków: Universitas 2001, 121 s.
• Alexander Wat und „sein” Jahrhundert. [Wybór i przekł.:] M. Friese, A. Lawaty. Wiesbaden: O. Harrassowitz 2002, 300 s. [Zawartość: I. Geschichte: Z. Krasnodębski: Nach der Verführung. Aleksander Wat und unsere Begegnung mit dem Kommunismus; W. Kośny: Aleksander Wat über das Thema „Die Deutschen und der Nationalsoziallismus”; L. Luks: Hassliebe? – Aleksander Wat's Russlandbild; G. Ritz: Aleksander Wat – der versuchte Neubeginn nach 1946; W. Koschmal: Literarische Austreibung eines teuflischen Jahrhunderts. Aleksander Wat's Weg zu einem ethischen Literaturverständnis „Mein Jahrhundert”); H.-Ch. Trepte: Aleksander Wat in der literarischen Kommunikation des Exils. – II. Religion: G. Zlatkes: The 4th Warsaw Mystic – Aleksander Wat's encounter with the devil in history; S.J. Żurek: Gespräche Baruchs mit Jeremia. Über die Prophezeiungen von Czesław Miłosz und Aleksander Wat aus den „Gesprochenen Erinnerungen”; R. Zajączkowski: An der Kreuzung der Gedanken. Über manche intellektuelle Inspirationen von Aleksander Wat. – III. Lyrik und Indetiät: J. Olejniczak: „Ich ist ein anderer”. Abenteuer des Subjekts von Aleksander Wat; K. Pietrych: „Was hat die Lyrik vom Schmerz?” Über das Leiden in der Lyrik Aleksander Wat; M. Tomaszewski: Die mediterranen Wurzeln des Werkes von Aleksander Wat; J. Zieliński: Ekphrasis in der Lyrik von Aleksander Wat; T. Venclova: Aleksander Wat und Jossif Brodskij. – IV. Avantgarde und Moderne: M. Freise: Aleksander Wat und das Ende der Avantgarde; W. Bolecki: Von der „Postmoderne” zur „Moderne”. (Wat – Die andere Erfahrung)].
• W „antykwariacie anielskich ekstrawagancji”. O twórczości Aleksandra Wata. Red.: J. Borowski, W. Panas. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 2002, 362 s. [Zawartość: W. Panas: „Antykwariat anielskich ekstrawagancji” albo „Święty bełkot”. Rzecz o „Piecyku” Aleksandra Wata; M. Cyranowicz: Sursecesyjne ruiny Aleksandra Wata. (Próby reinterpretacji „Piecyka”); S.J. Żurek: „Próchnieć, łuszczyć się, rozpadać...” O trzech gestach mesjańskich w poezji Aleksandra Wata; E. Baniecka: Poezja Aleksandra Wata między melancholią a kontemplacją; B. Przymuszała: „Noc zstępuje w rym” – uwagi o poetyckiej epistemologii Aleksandra Wata; T. Żukowski: Dwa wyobrażenia śmierci w „Trzech sonetach” Aleksandra Wata; P. Próchniak: [„Być myszą...”] Aleksandra Wata (Szkic do pejzażu); M. Łukaszuk-Piekara: („Tej znów nocy, dobrze po północy...”! Aleksandra Wata; E. Nawrocka: Nawłoć w Ałma Acie; K. Pietrych: „Ucieczka Lotha” – sukces nieukończenia?; P. Pietrych: Uwagi na marginesach „Dziennika bez samogłosek”; J. Borowski: „Nie-Boska” i Aleksander. („Szkice o Krasińskim” Aleksandra Wata); J. Olejniczak: Wat i futuryzm. (Futurystyczne korzenie twórczości Wata); R. Zajączkowski: U źródeł refleksji religijnej Aleksandra Wata; A. Dziadek: Psychoanaliza tekstu Aleksandra Wata; W. Ligęza „Ubywający ubytkiem w klepsydrze”. Starość i starzec w pisarstwie Aleksandra Wata; D. Sikorski: Ironia, symbol, metafizyka w twórczości Aleksandra Wata; L. Marinelli: Włochy Wata – rekonesans; U. Silva: Pożegnanie z Aleksandrem Watem. Przeł. K. Sobczyński].
• T. Pyzik: Predestynacja w twórczości Aleksandra Wata. Gliwice: Gliwickie Towarzystwo Szkolne 2004, 97 s.
• S.J. Żurek: Synowie księżyca. Zapisy poetyckie Aleksandra Wata i Henryka Grynberga w świetle tradycji i teologii żydowskiej. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 2004, 313 s. Katolicki Uniwersytet Lubelski. Wydział Nauk Humanistycznych.
• M. Siwiec: Los, zło, tajemnica. Ku źródłom poezji Aleksandra Wata i Czesława Miłosza. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej 2005, 304 s.
• E. Baniecka: Poezja a projekt egzystencji. W kręgu postaw i tożsamościowych dylematów w twórczości Aleksandra Wata. Gdańsk: Słowo/obraz Terytoria 2008, 211 s. Wokół Literatury, 4.
• W. Siemion: Lekcja czytania – Aleksander Wat. Petrykozy: Muzeum Jadwigi i Wojciecha Siemionów 2008, 201 s.
• Cz. Miłosz, O. Watowa: Listy o tym, co najważniejsze. Z aneksem zawierającym wiersze A. Wata, szkice i wiersze do portretu O. Watowej, mowę J. Czapskiego „Nad grobem poety”, dokumenty oraz fotografie. (1). Zebrała i ułożyła w tom B. Toruńczyk. Współpraca: J. Zieliński, M. Nowak-Rogoziński. Zamiast posłowia: Cz. Miłosz, L. Nathan „Rozmowa o Aleksandrze Wacie”, J. Zieliński „Wspólne zmagania”. Warszawa: Fundacja „Zeszytów Literackich” 2009, 257 s.
• P. Rojek: „Historia zamącana autobiografią”. Zagadnienie tożsamości narracyjnej w odniesieniu do powojennej liryki Aleksandra Wata. Kraków: Universitas 2009, 456 s. Modernizm w Polsce, 23.
• Elementy do portretu. Szkice o twórczości Aleksandra Wata. Pod red. A. Czyżak i Z. Kopcia. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2011, 352 s.
• P. Pietrych: Aleksander Wat w Polsce powojennej (1946-1953). Teksty i konteksty. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego 2011, 359 s.
• Aleksander Wat sur tous les fronts. Publié sous la direct. de M. Delaperrière. Paris: Institut d'Études slaves 2013, 220, s. Travaux Publiés par l’Institut d’Études Slaves, 64. [Autorzy: C. P. Zaleski, M. Delaperrière, W. Bolecki, A. Saignes, A. Synoradzka-Demadre, G. Conio, A. Fiut, L. Jurgenson, M. Tomaszewski, W. Karpiński, L. Marinelli, P. Biłos, J. Zieliński, A. Dziadek. – Zawiera też bibliografię dzieł A. Wata w przekł. francuskim, s. 202]. – Materiały kolokwium zorganizowanego przez Société Historique et Littéraire Polonaise, 25-26.03.2011 w Paryżu.
• T. Żukowski: Obrazy Chrystusa w twórczości Aleksandra Wata i Tadeusza Różewicza. Warszawa: Stowarzyszenie Pro Cultura Litteraria; Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN 2013, 320 s.
• M. Baron-Milian: Wat plus Vat. Związki literatury i ekonomii w twórczości Aleksandra Wata. Katowice: Oficyna Wydawnicza Wacław Walasek 2015, 287 s.
• P. Pietrych: O Aleksandrze Wacie – i nie tylko. Szkice historycznoliterackie. Kielce: Instytut Filologii Polskiej UJK [Uniwersytetu Jana Kochanowskiego]2015, 218 s.
• M. Benešová: Ve svĕtle kabaly. Židovská mystika v polské literature meziválečného období. (Aleksander Wat, Bruno Schulz, Bolesław Leśmian). Praha: Uniwerzita Karlova. Nakladatelství Karolinum 2017, 330 s. [wyd. też jako e-book].
• Wat prze-czytany. Pod red. A. Nakielskiej-Kowalskiej i A. Lipszyca. Bydgoszcz: Miejskie Centrum Kultury 2018, 71 s.
• P. Szaj: Wierność trudności. Hermeneutyka radykalna Johna D. Caputo a poezja Aleksandra Wata, Tadeusza Różewicza i Stanisława Barańczaka. Kraków: Universitas 2019, 466 s.
Artykuły
• M. Stala: Buchaltera. O jednym wierszu Aleksandra Wata. W tegoż: Przeszukiwanie czasu. Kraków 2004, przedruk w tegoż: Blisko wiersza. 30 interpretacji. Kraków 2013.
• S.I. Witkiewicz: Aleksander Wat. [dot.: Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka]; Dalszy ciąg polemiki z Leonem Chwistkiem [fragmenty dot. A. Wata]. W tegoż: Teatr. Kraków 1923, przedruk w tegoż: Pisma filozoficzne i estetyczne. [T. 1]. Warszawa 1974, Bez kompromisu. Warszawa 1976, Dzieła zebrane. [T. 9]. Warszawa 1995.
• G. Herling: Scrittori polacchi d'oggi. „Tempo Presente”, Rzym 1957 nr 8.
• K. Wyka: Super flumina Babylonis. W tegoż: Rzecz wyobraźni. Warszawa 1959 i wyd. nast., przedruk w tegoż: Wśród poetów. Kraków 2000 [dot. twórczości A. Wata].
• Cz. Miłosz: Introduction á la poésie d'Alexandre Wat. „Preuves”, Paryż 1967 nr 201.
• Cz. Miłosz: O wierszach Aleksandra Wata. „Kultura”, Paryż 1967 nr 9, przedruk w tegoż: Prywatne obowiązki. Paryż 1972, toż [B.m.* 1981], przekł. serbsko-chorwacki: O pesmama Aleksandra Vata. „Izraz”, Sarajewo 1986 nr 9/10.
• A. Watowa: Paszportyzacja. „Zeszyty Historyczne”, Paryż 1972 nr 21, wyd. osobne [Warszawa:] Sowa* 1981, 23 s., wyd. nast.: Gdańsk: Wydawnictwo Inicjatywa Podziemia* 1983, Wrocław: Agencja Informacyjna „Solidarności Walczącej”* [1984], Warszawa: MSS Wydawnictwo Międzyzakładowej Struktury „Solidarności”* 1984.
• M. Baranowska: Transfiguracje przestrzeni w twórczości Aleksandra Wata. W: Przestrzeń i literatura. Wrocław 1978, przekł. francuski: Les transfigurations de l'espace dans l'oeuvre d'Alexandre Wat. „Literary Studies in Poland. Etudes Litteraires en Pologne”, Wrocław T. 26: 1992.
• [P. Kłoczowski] PMK: Aleksandra Wata ABC komunizmu. „Res Publica”* 1979 nr 1.
• J. Łukasiewicz: W dwudziestoleciu. (O poezji Aleksandra Wata) „Pismo” 1981 nr 5/6.
• K. Brakoniecki: Światłość w ciemności. (O wierszach Aleksandra Wata). „Poezja” 1982 nr 10.
• B. Carpenter: Aleksander Wat. W tegoż: The poetic avantgarde in Poland. 1918-1939. Seattle, London 1983.
• M. Gorecki: W zgiełku dręczonych wyrazów. „Kontakty” 1983 nr 3/4.
• M. Pytasz: Wat jakiego nie znamy. „Literatura na Świecie” 1983 nr 7.
• J. Trznadel: O Aleksandrze Wacie. „Zeszyty Literackie”, Paryż 1983 nr 4, przedruk „Kurs”* 1984 nr 10, przedruk pt. Żeglarz ciemnego oceanu. W tegoż: Ocalenie tragizmu. Lublin 1993.
• A.K. Waśkiewicz: Czasopisma i publikacje zbiorowe polskich futurystów. „Pamiętnik Literacki” 1983 z. 1 [dot. m.in. A. Wata i A. Sterna].
• M. Baranowska: Trans czytającego młodzieńca wieku. (Aleksander Wat). W tejże: Surrealna wyobraźnia i poezja. Warszawa 1984.
• H. Siewierski: Wiek Aleksandra Wata. W tegoż: Spotkania narodów. Paryż 1984, wyd. nast. Warszawa* 1988.
• K. Szaniawski: Metafizyka zniewolenia – świadectwo Aleksandra Wata. W: Literatura źle obecna. Londyn 1984, wyd. nast. Kraków* 1986.
• J. Zieliński: Spowiedź syna królewskiego. „Twórczość” 1984 nr 3, przedruk w: Aleksander Wat: Wiersze wybrane. Warszawa 1987, przekł. angielski: The confession of a royal son. „Literary Studies in Poland”, Wrocław T. 26: 1992.
• M. Woydyło: Malarstwo i kolor w poezji Aleksandra Wata. „Ruch Literacki” 1985 nr 2.
• [M. Woydyło] M. Haberfeld: Cierpienie i polityka. (O pisarstwie Aleksandra Wata). „Arka”* 1985 nr 10.
• S. Fauchereau: Aleksander Wat. W: Futurismo e futurismi. Milano 1986.
• M. Olbromski: Czarodziejska kula – inspiracje antyczne w powojennej liryce Aleksandra Wata. „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 1986 nr 3/4.
• G. Lasota: Wat, Jasienica i inni. „Polityka” 1987 nr 40.
• [K. Rutkowski] A.J. Rembowski: Pracowity antychryst. „Kontakt”, Paryż 1987 nr 1/2.
• M. Tomaszewski: Zasypianie po pięknym uścisku. „Puls”, Londyn 1987 nr 33, przedruk „Puls (Wybór)”* 1988 [t. 4] oraz w tegoż: Od chaosu do kosmosu. Warszawa 1998.
• J. Trznadel: Złe z dobrem w przeplocie. (O poezji Aleksandra Wata, ciąg dalszy). „Kultura Niezależna”* 1987 nr 33, przedruk w tegoż: Ocalenie tragizmu. Lublin 1993.
• J. Zychowicz: Portrety mędrców emigrantów. „Poezja” 1987 nr 6 [dot. też B. Micińskiego i J. Stempowskiego].
• J.M. Cameron: Prophet of Lubyanka. „The New York Review of Books” 1988 nr z 8 XII, przekł. polski: Historia jednego życia. „Forum” 1989 nr 17.
• W. Duszka: Bruliony Aleksandra Wata. „Tygodnik Powszechny” 1988 nr 9.
• [A. Dziadek] M. Tarski: „Czy wystarczą nam poeci mierni?” (O twórczości Aleksandra Wata). „Gąbka”* 1988 nr 3.
• A. Gronczewski: Strumień bólu. Poezja i życie praktyczne. „Miesięcznik Literacki” 1988 nr 7.
• W. Kaliszewski: O dzienniku, diabłach i Aleksandrze Wacie. „Twórczość” 1988 nr 11.
• W. Kaliszewski: Wyjść poza ciemność. „Powściągliwość i Praca” 1988 nr 7/8.
• W. Karpiński: Aleksander Wat – krajobrazy poezji; Aleksander Wat – klucz i hak. W tegoż: Książki zbójeckie. Londyn 1988.
• T. Nyczek: Bach na dachu Łubianki. W tegoż: Emigranci. Londyn 1988, toż [Kraków]* 1988.
• H. Orłowski: Aleksander Wat und die deutsche Avantgarde. W: Dass eine Nation die ander verstehen möge. Amsterdam 1988.
• S. Sterna-Wachowiak: Gnothi seautón. „Przegląd Powszechny” 1988 nr 12.
• K. Szaniawski: Metafizyka zniewolenia – świadectwo Aleksandra Wata. „Eutopa”* 1988 nr 2.
• M. Tomaszewski: Aleksander Wat: pamięć i wygnanie. „Bez Dekretu”* 1988 nr 19, przedruk w tegoż: Od chaosu do kosmosu. Warszawa 1998.
• S. Barańczak: Four walls of pain. The late poetry of Aleksander Wat. „Slavic and East European Journal”, Madison 1989 t. 33 z. 2, wersja polska: Wat: cztery ściany bólu. W: Pamięć głosów. Kraków 1992, przedruk w tegoż: Pomyślane przepaście. Katowice 1995.
• S. Barańczak: The poet of pain: the late poetry of Aleksander Wat. „Harvard Book Review” 1989 nr 13/14.
• D. Diłanian: Wszystko co najważniejsze.... „Antena” 1989 nr 39 [dot. biografii A. Wata, również żony O. Watowej].
• W. Dudziński: Aleksander Wat opisuje swoje schorzenia neurologiczne. „Wiadomości Lekarskie” 1989 z. 10.
• A. Kochańczyk: Poeta w piekle XX wieku. „Akcent” 1989 nr 4.
• J. Koryl: Emigracyjny obrazoburca? „Polonistyka” 1989 nr 8.
• Z. Lichniak: Wokół Aleksandra Wata; Konstanty A. Jeleński o Wacie; Moje wątpliwości. W tegoż: Mój skorowidz poezji polskiej na emigracji. Warszawa 1989.
• D. Mazurek: Aleksandra Wata poezja doświadczenia i doświadczania. „Akcent” 1989 nr 4.
• A. Micińska: Aleksander Wat – elementy do portretu. Ballada więzienna. „Przegląd Powszechny” 1989 nr 12.
• A. Micińska: Aleksander Wat – opamiętanie. „Tygodnik Solidarność” 1989 nr 11.
• A. Micińska: Długo broniłem się przed Tobą. (Elementy do portretu Aleksandra Wata). „Tygodnik Powszechny” 1989 nr 13 [esej o zagadnieniu religijności A. Wata].
• P. Śliwiński: Wat jako prozaik. „Czas Kultury”* 1989 nr 8.
• A. Zieniewicz: Kalejdoskop Aleksandra Wata. Style rzeczywistości w quasi-pamiętniku. „Państwo. Kultura. Polityka” 1989 vol. 6.
• E. Baniewicz: Aleksander Wat: droga przez mękę XX wieku. (1-2). „Rzeczpospolita” 1990 nr 239, 245.
• M. Inglot, J. Puzynina: Dokument politycznego egzorcyzmu (W pięćdziesiątą rocznicę aresztowania pisarzy polskich we Lwowie przez NKWD). „Polonistyka” 1990 nr 8 [dot. aresztowania w 1940 roku: J. Balickiego, W. Broniewskiego, L. Pasternaka, T. Peipera, W. Skuzy, A. Sterna, E. Szemplińskiej i A. Wata].
• P. de Plunkett: [Pakt Faust-Stalin]. „Spectacle du Monde”, Paris 1990 z II.
• K. Rutkowski: Przesłanie Aleksandra Wata. „Kultura i Życie” 1990 nr 22 [dot. twórczości].
• M. Zaleski: Aleksander Wat i zło. W tegoż: Mądremu biada? Paryż 1990.
• J. Zychowicz: Medytacje o świecie bez wzoru. O figurach poezji Aleksandra Wata. „Poezja” 1990 nr 4/6.
• W. Bolecki: Hermoafrodyczny szatan i bezrobotny Lucyfer. W tegoż: Preteksty i teksty. Warszawa 1991.
• J. Borowski: Męczennik własnej konwersji – świadectwo „porażonej” wiary. (O doświadczeniu sacrum w poezji Aleksandra Wata). „Roczniki Humanistyczne” 1991/1992 z. 1.
• B. Czaykowski: From rhytm and metaphysics to intonation, experience and gnosis. The poetry of Bolesław Leśmian, Aleksander Wat and Czesław Miłosz. W: The mature laurel. Bridgend, Glamorgan, Chester Springs, PA 1991.
• M. Delaperrière: Les avant-gardes polonaises et la poèsie europèenne. Paris 1991, przekł. polski: Polskie awangardy a poezja europejska. Katowice 2004, oraz passim.
• M. Kijowska: Das mopseiserne Öfchen oder Wer war Wat. „Süddeutsche Zeitung”, Monachium 1991 nr z 17 IV.
• M. Kozielski: Czerń, śmierć i ciemność. „NaGłos” 1991 nr 5 [dot. poezji A. Wata].
• W. Ligęza: „Homo patiens” Aleksandra Wata. „Znak” 1991 nr 2 [dot. twórczości poetyckiej].
• K. Rutkowski: Słowo o Wacie. „Twórczość” 1991 nr 2.
• M. Szpakowska: Diabeł, poeta, plebs. „Twórczość” 1991 nr 4.
• W. Bolecki: Le grotesque chez Aleksander Wat. [Przeł.] H. Krzyżanowski. „Literary Studies in Poland”, Wrocław T. 26: 1992.
• W. Ligęza: Poezja jako czytanie znaków. „Dekada Literacka” 1992 nr 2 [skrócona wersja wstępu do książki zbiorowej: Pamięć głosów. Kraków 1992].
• J. Łukasiewicz: Wizje, obrzędy i skazy. Wiersze Aleksandra Wata. „Tygodnik Powszechny” 1992 nr 26.
• P. Maciejko: Aleksander Wat: narodziny Fausta. „Ogród” 1992 nr 2.
• A. Mackiewicz: Poezja Aleksandra Wata. „Warsztaty Polonistyczne” 1992 nr 2.
• T. Maćkowiak: Mentalność rewolucjonisty. „Arkusz” 1992 nr 13 [dot. poglądów politycznych A. Wata].
• J. Poradecki: Orfeusz poetów XX wieku W: Topika antyczna w literaturze polskiej XX wieku. Wrocław, Kraków, Warszawa 1992 [dot. mitu Orfeusza w twórczości S. Napierskiego, A. Wata, T. Karpowicza].
• A. Sulikowski: Dzieło pośmiertne Aleksandra Wata. „Kresy” 1992 nr 11.
• A. Sulikowski: Poszukiwania metafizyczne Aleksandra Wata. „Odra” 1992 nr 9, przedruk w: „Metafizyczne” w literaturze współczesnej. Lublin 1992, „W drodze” 1993 nr 2.
• M. Walczak: „Uciekałem przed tobą w popłochu”. (Lieberta i Wata poetyckie świadectwa dialogu z Nieskończonym). „Polonistyka” 1992 nr 7/8.
• M. Baranowska: Aleksander Wat. „Życie Warszawy” 1993 dod. „Ex Libris” nr 32.
• J. Borowski: Męczennik własnej konwersji – świadectwo „porażonej” wiary. (O doświadczeniu sacrum w poezji Aleksandra Wata). „Roczniki Humanistyczne” 1993 t. 39/40.
• T. Burek: Aleksander Wat. W: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria 6. Literatura polska w okresie międzywojennym. T. 3. Kraków 1993.
• J. Czapski: Nad grobem poety. (Przemówienie na pogrzebie Aleksandra Wata). „Kwartalnik Filmowy” 1993 nr 1.
• A. Dziadek: Aleksander Wat. W: Literatura emigracyjna 1939-1989. T. 1. Katowice 1993.
• A. Dziadek: Wat, Duerer, Narcyz i śmierć. W: Podsłuchane, zapisane. Katowice 1993 [interpretacja wiersza: Przed weimarskim autoportretem Dürera].
• A. Mackiewicz: Dwie apostrofy do Boga: „O modlitwie polskiej” Stanisława Balińskiego i o wierszu Aleksandra Wata „Długo się broniłem przed Tobą”. W: Lekcje poezji w szkole średniej. Cz. 2. Kielce 1993.
• J. Pieszczachowicz: Wygnaniec w labiryncie XX wieku. (O Aleksandrze Wacie). „Opcje” 1993 nr 3, przedruk w tegoż: Wygnaniec w labiryncie XX wieku. Kraków 1994.
• Z. Skibiński: Tajemnica ze sztambucha. „Tytuł” 1993 nr 1 [porównanie wierszy „Reminiscencje Wenecji”, zapisanego w sztambuchu pałacu w Nieborowie, i „Przypomnienie Wenecji”].
• T. Tyczyński: Wat – ciemne świadectwo. „Społeczeństwo Otwarte” 1993 nr 6.
• T. Venclova: Aleksander Wat. Three futurist poems. W: Literary tradition and practice in Russian culture. Amsterdam 1993.
• M. Baranowska: Aleksander Wat: choroba wieku. W: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Warszawa 1994.
• K. Dorosz: Metafizyka wyzwolenia. Świadectwo Aleksandra Wata. „Przegląd Powszechny” 1994 nr 4.
• M. Walczak: „Dzisiaj spod krzyża i z krzyża wołam już tylko nicości”. O poezji Aleksandra Wata. „Studia Paradyskie” 1994 t. 4.
• K. Czajkowski: „Jestem Polakiem, jestem Żydem” – Aleksandra Wata podwójność „biograficznej fizjonomiki”. „Tolerancja” 1995 t. 2.
• M. Łukaszuk-Piekara: „Super flumina Babylonis” Aleksandra Wata. W: Religijny wymiar literatury polskiego romantyzmu. Lublin 1995.
• J. Poradecki: Jak piękna może być nicość. Orfeusz Aleksandra Wata. W tegoż: Orfeusz poetów dwudziestego wieku. Łódź 1995.
• Z. Skibiński: Nieborowski wiersz Aleksandra Wata. „Masovia Mater” 1995 nr 12 [dot.: Przypomnienie Wenecji].
• B. Burdziej: Rzymianie, Żydzi i chrześcijanie pod Łukiem Tytusa. Glosa historycznoliteracka do dziejów pewnego wątku kultury europejskiej. W: Literaturoznawstwo. Toruń 1996, przedruk w: B. Burdziej: Polscy poeci pod Łukiem Tytusa (Iwaszkiewicz, Wat, Winczakiewicz, Brandstaetter). W: Włochy a Polska – wzajemne spojrzenia. Łódź 1998 [dot. m.in. motywów Tytusowych w twórczości A. Mickiewicza, T. Lenartowicza, A. Wata].
• A. Dziadek: „Staliniada” Aleksandra Wata. W: Szkice o polskich pisarzach emigracyjnych. Katowice 1996.
• J. Kazimierski: Kłamstwo jako diagnoza i kłamstwo jako metoda ([Fiodor] Dostojewski, [Aleksander] Sołżenicyn, [Aleksander] Wat). W: Kłamstwo w literaturze. Kielce 1996.
• Cz. Miłosz: O stikhakh Aleksandra Vata. „Inostrannaâ Literatura”, Moskwa 1996 nr 11.
• M. Nalepa: Aleksander Wat: polityka i cierpienie. „Społeczeństwo Otwarte” 1996 nr 9.
• P. Wilczek: Niedokończona powieść. „Nowe Książki” 1996 nr 5.
• W. Wójcik: Liryka i cierpienie. Z problemów twórczości Aleksandra Wata. W: Literackie portrety Żydów. Lublin 1996.
• M. Gont: Dwa powroty ze Wschodu. (Aleksandra Wata i Juliana Stryjkowskiego). W: Proza, proza, proza. Kraków 1997.
• A. Koecher-Hensel: Władysław Daszewski – prowokator czy ofiara sowieckiej prowokacji?. „Pamiętnik Teatralny” 1997 z. 1/4 [dot. okoliczności aresztowania A. Wata przez NKWD w 1940].
• Cz. Miłosz: Tytuł do sławy pośmiertnej. „Rzeczpospolita” 1997 dod. „Plus Minus” nr 42 [wywiad dot. A. Wata; rozm. K. Masłoń].
• S.J. Żurek: Sakralne motywy żydowskie w poezji Aleksandra Wata. W: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Kraków 1997.
• T. Błażejewski: Personifikacje diabła we współczesnej prozie polskiej.(Rekonesans). W: Diabeł w literaturze polskiej. Łódź 1998 [dot. też twórczości Cz. Miłosza, A. Gołubiewa, J. Andrzejewskiego, A. Szczypiorskiego, L. Flaszena].
• K. Dorosz: Umrzeć na noc. Na jedną. Do czasu... O poszukiwaniach religijnych Aleksandra Wata. „Przegląd Powszechny” 1998 nr 4.
• M. Januszkiewicz: Aleksander Wat: w poszukiwaniu zagubionej tożsamości. W tegoż: Tropami egzystencjalizmu w literaturze polskiej XX wieku. O prozie Aleksandra Wata, Stanisława Dygata i Edwarda Stachury. Poznań 1998.
• J. Jarzębski: Twarz poety. W tegoż: Pożegnanie z emigracją. Kraków 1998.
• W. Ligęza: W czarnym wozie, w miasto obce. (Motyw miasta śmierci w lirykach Stanisława Wygodzkiego i Aleksandra Wata). „Nowy Dziennik”, Nowy Jork 1998 nr z 6 III dod. „Przegląd Polski”.
• M. Łukaszuk-Piekara: „I gdzie ja się zabłąkałem?” („Buchalteria” wobec wierszy ostatnich Mickiewicza). „Roczniki Humanistyczne” 1998 z. 1.
• K. Nowosielski: „Co mówi noc?” Wokół jednego wiersza Aleksandra Wata. „Znak” 1998 nr 8, przedruk w tegoż: Troska i czas. Gdańsk 2001, Czytać i pytać. Analizy oraz interpretacje dwudziestowiecznej poezji polskiej. Gdańsk 2009.
• K. Pietrych: Aleksander Wat: „Buchalteria”. W: Poezja współczesna w szkole. Warszawa 1998.
• K. Pietrych: Zło – Szatan – Historia. Poetyckie dociekania Aleksandra Wata. W: Diabeł w literaturze polskiej. Łódź 1998.
• J. Brzozowski: Notatki do „Wiersza ostatniego” Aleksandra Wata. „Almanach Historycznoliteracki” 1999 t. 2, przedruk w: Szkice o poezji Aleksandra Wata. Warszawa 1999 oraz w: J. Brzozowski: Późne wiersze poetów polskich XX wieku. Dwanaście szkiców i komentarzy. Łódź 2007.
• T. Cieślak: Wiersz pisany w wagonie. W: Szkice o poezji Aleksandra Wata. Warszawa 1999, przedruk pt. Figura losu. Aleksander Wat „W wagonie”. W tegoż: W poszukiwaniu ostatecznej tajemnicy. Szkice o polskiej literaturze XX wieku i najnowszej. Łódź 2009.
• A. Dziadek: Wiersze somatyczne Aleksandra Wata. W: W kręgu twórczości pisarzy emigracyjnych. Rzeszów 1999.
• E. Hirsch: Responsive reading. Ann Arbor, MI 1999 [dot. m.in. A. Wata].
• E. Kraskowska: Reportaż według Wata. Narzędzie walki klasowej. W tejże: Piórem niewieścim. Poznań 1999.
• E. Baniecka: O analogiach – malarstwo Jana Lebensteina a poezja Aleksandra Wata. „Tytuł” 2000 nr 3.
• E. Baniecka: O gnostycznych wątkach i inspiracjach w powojennej poezji Aleksandra Wata. W: Oblicza gnozy. Kraków 2000.
• A. Dziadek: „Poemat bukoliczny” Aleksandra Wata. „Teksty Drugie” 2000 nr 3, przedruk w tegoż: Obrazy i wiersze. Katowice 2004.
• M. Freise: Der polnische Dichter Aleksander Wat und die Frage nach der Identität. W: Jüdische Autoren Ostmitteleuropas im 20. Jahrhundert. Frankfurt am Main 2000.
• A. Kamiński: Dance macabre, czyli o bólu na marginesach Aleksandra Wata. „Autograf” 2000 nr 5.
• K. Kasperek: Cicha rocznica. „Nowy Dziennik”, Nowy Jork 2000 nr z 12 V dod. „Przegląd Polski” [artykuł z okazji 100. rocznicy urodzin A. Wata].
• J. Kornhauser: Na smudze Chaosu. „Tygodnik Powszechny” 2000 nr 26 [szkic o poezji A. Wata; z karykaturą A. Wata J. Czapskiego].
• K. Lubczyński: Bolesny świadek wieku. (Aleksander Wat). „Aneks Trybuny” 2000 nr 96 [o życiu i twórczości].
• J. Łukasiewicz: Wat 2000. „Tygodnik Powszechny” 2000 nr 26 [z okazji 100. rocznicy urodzin].
• M. Łukaszuk-Piekara: Aleksander Wat. W: Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939. T. 1. Lublin 2000.
• L. Marinelli: [Aleksander] Wat et son siecle (d'un cote et de l'auteur). [Tłum.] R. Frediani. W: La litterature polonaise du XXe siecle. Paris 2000.
• Cz. Miłosz. „Gazeta Wyborcza” 2000 nr 102 [wspomnienie].
• J. Olejniczak: Tożsamość szkic „przy” Aleksandrze Wacie. „FA-art” 2000 nr 1.
• L. Szaruga: Poezija boli. „Novaâ Pol'ša” 2000 nr 5 [dot. twórczości].
• W. Bolecki: Od „postmodernizmu” do „modernizmu”. (Wat – inne doświadczenie). „Teksty Drugie” 2001 nr 2 [dot. twórczości jako całości w świetle autokomentarzy].
• W. Bolecki: Od „postmodernizmu” do „modernizmu”. (Wat – inne doświadczenie). „Teksty Drugie” 2001 nr 2, przekł. niemiecki: Von der „Postmoderne” zur „Moderne”. (Wat – Die andere Erfahrung). W: Alexander Wat und „sein” Jahrhundert. Wiesbaden 2002.
• T. Brzozowski: Genialny mózg filmu. (O cielesnych kategoriach epistemicznych w projektach programowych poetów „Almanachu Nowej Sztuki”). W: Między słowem a ciałem. Bydgoszcz 2001 [dot. też tekstów programowych i wierszy A. Sterna, B. Jasieńskiego, S.K. Gackiego, A. Ważyka].
• S. Chwin: Samobójstwa pisarzy polskich w wieku XX. „Tytuł” 2001 nr 3 [dot. m.in. A. Wata].
• M. Cywińska-Dziekońska: Od judaizmu ku apokalipsie. Poetycka nieświadomość „genetyczna” w surrealizmie „á la polonaise”. „Albo albo” 2001 z. 1 [dot. też twórczości A. Sterna].
• A. Dziadek: „Śmieszny Faust warszawski...” – o wierszach Aleksandra Wata. W: Postacie i motywy faustyczne w literaturze polskiej. Białystok 2001.
• W. Ligęza: Aleksander Wat – wiek klęski; Aleksander Wat – poeta emigracyjny. W tegoż: Jaśniejsze strony katastrofy. Kraków 2001.
• W. Ligęza: Worek strachów. O upływaniu czasu w twórczości Aleksandra Wata. „Dekada Literacka” 2001 nr 7/8.
• J. Ławski: Życie i śmierć mitu. „Faust polski” między XIX i XXI wiekiem. W: Postacie i motywy faustyczne w literaturze polskiej. Białystok 2001 [dot. też twórczości M. Jastruna, A. Gołubiewa, L. Kołakowskiego, E. Kuryluk, M. Janion, J. Prokopiuka].
• G. Magnuszewski: Kilka uwag o Aleksandra Wata eseistycznej interpretacji faustyzmu. W: Postacie i motywy faustyczne w literaturze polskiej. Białystok 2001.
• J. Olejniczak: Emigracja – nietożsamość. (Na przykład Aleksandra Wata). W: Powroty w zapomnienie. Kraków 2001.
• K. Pietrych: Powroty Aleksandra Wata. W: Powroty w zapomnienie. Kraków 2001.
• B. Przymuszała: „Czas wzbogacony” w późnej liryce Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2001 z. 1.
• G. Ritz: Alexander Wat – der versuchte Neubeginn nach 1946. Powst. 2001. Wyd. w: Alexander Wat und „sein” Jahrhundert. Wiesbaden 2002, przekł. polski: Aleksander Wat – próba ponownego początku po roku 1946. Przeł. B. Drąg. „Twórczość” 2001 nr 4.
• J. Różyc-Molenda: Portretując rozkład: „Elementy do portretu” Aleksandra Wata. W: Miniatura i mikrologia literacka. T. 2. Katowice 2001.
• M.K. Siwiec: „To” jako źródłowa głębia doświadczenia zła i ciemne źródło w poemacie „Nokturny” Aleksandra Wata. „Filo-Sofija” 2001 nr 1.
• R. Zajączkowski: Po „Nie-Boskiej” stronie życia. Świadectwo Aleksandra Wata. „Ethos” 2001 nr 4 [dot.: „Dziennik bez samogłosek”, „Świat na haku i pod kluczem”, „Mój wiek”].
• M. Delaperriere: Ten Ja, ten Inny... czyli kłopoty z sobowtórem w polskiej poezji nowoczesnej. W: Jan Błoński ...i literatura XX wieku. Kraków [2002] [dot. też twórczości Cz. Miłosza, M. Białoszewskiego, E. Stachury].
• W. Kunicki: Rozsupływanie zawiłych przeplotów. Aleksander Wat i Fryderyk Nietzsche. W: Friedrich Nietzsche i pisarze polscy. Poznań 2002.
• M. Łukaszuk-Piekara: W czterech ścianach bólu. „Charaktery” 2002 nr 4 [dot. wiersza: W czterech ścianach mego bólu...].
• J. Płuciennik: Figury niewyobrażalnego. Notatki z poetyki wzniosłości w literaturze polskiej. Kraków 2002, passim.
• P. Sarzyński: Aleksander Wat. W tegoż: Leksykon samobójców. Warszawa 2002.
• M. Tomaszewski: Śródziemnomorskie korzenie twórczości Aleksandra Wata. „Ruch Literacki” 2002 z. 4/5.
• R. Zajączkowski: Aleksander Wat – demaskator komunizmu. W: Česká a polská emigrační literatura. Emigracyjna literatura czeska i polska. Opava 2002.
• E. Baniecka: Śmieszny, brzydziutki, ubogi Faust. Poczucie winy i potrzeba odkupienia w twórczości Aleksandra Wata. „Punkt po punkcie” 2003 z. 4.
• B. Biskupska: Droga przez cierpienie. „Tygiel Kultury” 2003 nr 4/6.
• J. Brzozowski: Le génie de la langue. Ce qu'en disent les poètes (Czesław Miłosz, Aleksander Wat, Henri Meschonnic). „Romanica Cracoviensia” 2003 nr 3 [dot. pracy oraz koncepcji translatorskich].
• W. Ligęza: Zapomniany więzień. „Nowy Dziennik”, Nowy Jork dod. 2003 nr z 21 II dod. „Przegląd Polski”.
• M. Marek: „W widomym świecie golusu”. Oda II Aleksandra Wata. W: Żydzi w literaturze. Katowice 2003.
• K. Misztal: Rzeczywistość wyobraźni wydziedziczonej: Czesław Miłosz, Aleksander Wat – literackie przewodniki duchowe jako antidotum na historyczność. W: Historia niechciana. Historie nieobecne. Warszawa 2003.
• Z. Mokranowska: Prozy poetów kręgu „Skamandra” wobec tradycji elitarnych i popularnych form kultury. Katowice 2003, passim.
• J. Olejniczak: „Ja to ktoś inny”. Przygody podmiotu Aleksandra Wata. W: Tkanina. Katowice 2003.
• K. Pietrych: Poetyckie podróże Aleksandra Wata po Włoszech i Francji. „Prace Polonistyczne” 2003 Seria: 58.
• M.K. Siwiec: Egzystencja w obliczu śmierci i ku tajemnicy. Poezja Aleksandra Wata a myśl Sørena Kierkegaarda i Martina Heideggera. „Filo-Sofija” 2003 nr 1.
• A. Sobolewska: Mythos i logos w poezji indyjskiej oraz w twórczości Aleksandra Wata. „Arkadia” 2002 nr 11/12, przedruk w tejże: Logos i mythos w kulturze XX wieku. Poznań 2003.
• M. Strzecka: Pantagruel na wyspach XX wieku. (Gra Czesława Miłosza, Aleksandra Wata i Hermana Hessego z nieznanym lądem). „Przegląd Humanistyczny” 2003 nr 3.
• R. Szczerbakiewicz: Okrucieństwo Sycylii. (Motywy sycylijskie w polskiej literaturze współczesnej). W: Gotycyzm i groza w kulturze. Łódź 2003 [dot. też twórczości J. Iwaszkiewicza i G. Herlinga-Grudzińskiego].
• W. Maciąg: „Poezja rozstrojonego instrumentu”. W: Literatura polska. Studia i szkice. T. 1. Katowice 2004.
• E. Baniecka: Próby budowania tożsamości na obczyźnie. Poetycki zapis tęsknot wspólnotowych w dwóch wierszach Aleksandra Wata. W: Poezja polska na obczyźnie. T. 1. Rzeszów 2005 [dot. wierszy: Wierzby w Ałma Acie; Ciemne świecidło].
• P. Sommer: „Kwartalnik Artystyczny” pyta o „trzy najważniejsze wiersze polskiej poezji XX wieku”. W tegoż: Po stykach. Gdańsk 2005 [dot. wierszy A. Wata: *** (Być myszą); *** (Jeżeli wyraz „istnieje”...); Przed Breughelem Starszym)].
• M. Stępień: Dwa powroty ze Wschodu (Aleksandra Wata i Juliana Stryjkowskiego). W tegoż: „Jak grecka tragedia”. Pisarz polski w sytuacji wyboru (1944-1948). Kraków 2005.
• R. Zajączkowski: Aleksander Wat’s „leap from poetry into politics”. „The Polish Review”, Nowy Jork 2005 nr 4.
• W. Bolecki: Czesław Miłosz et Aleksander Wat, deux poètes aux prises avec l’Histoire. W: Czesław Miłosz et le vingtième siècle. Paris 2006.
• J.S. Majewski: Kochliwa pokojówka w domu Aleksandra Wata. „Gazeta Wyborcza” 2006 nr 181 dod. „Gazeta Stołeczna”.
• P. Pietrych: Aleksander Wat – publicysta. 1920-1942. Próba charakterystyki. „Studia Filologiczne Akademii Świętokrzyskiej” 2006 t. 19.
• R. Pruszczyński: „W świątyni zasłona rozdarta” – o poezji Aleksandra Wata. W: Pisarze polsko-żydowscy XX wieku. Warszawa 2006.
• M. Radziwon: Walka Wata z losem. „Gazeta Wyborcza” 2006 nr 14.
• M. Cywińska: Ważyk, Brzękowski, Wat, Stern wobec surrealizmu Powojennego. W tejże: Manufaktura snów. Rozważania o polskiej poezji nadrealistycznej. Warszawa 2007.
• „Zeszyty Literackie” 2007 nr 3 [numer poświęcony A. Watowi zawiera: A. Dziadek: Czytając poetę nadmiaru. (Przypisy do wierszy Aleksandra Wata); Głosy o Aleksandrze Wacie. [Autorzy:] S.I. Witkiewicz, J.J. Lipski, J. Czapski, K.A. Jeleński, Cz. Miłosz, L. Kołakowski, W. Karpiński, S. Barańczak; K.A. Jeleński: Aleksander Wat. [Przeł. z francuskiego] M. Ochab; J. Lebenstein: List do Aleksandra Wata; Cz. Miłosz, O. Watowa: Listy o Aleksandrze Wacie; T. Venclova: Wat i Brodski. [Przeł.] A. Mirkes-Radziwon, M. Radziwon; O. Watowa: Gordon Craig. (Obrazki wspomnień). Oprac.: P. Mitzner [dot. spotkania A. Wata i O. Watowej z reżyserem G. Craigiem w Vence w 1957]; Aleksander Wat. Kalendarium. Oprac. [B.W. Transeau] B.T.].
• P. Pietrych: Czy „pamflet na socrealizm”?. O „Antyzoilu” Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2007 z. 3.
• G. Tomassucci: Ostatnie demony, ostatnie pokusy. Isaac Bashevis Singer i opowiadania Aleksandra Wata. [Przeł. z włoskiego] M. Sokołowski. „Teksty Drugie” 2007 nr 6.
• R. Zajączkowski: W archiwum Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2007 z. 1 [dot. zbiorów Beinecke Rare Book and Manuscript Library w New Haven].
• A. Grodecka: Rozwarte trzewia ćmy. W tejże: Poeci patrzą…. Obrazy, wiersze, komentarze. Warszawa 2008 [szkic dot. wierszy: W. Iwaniuk: Lebensztajna portrety wnętrza oraz A. Wat: Skóra i śmierć].
• A. Kowalczykowa: Urywki wspomnień. „Zeszyty Literackie” 2008 nr 1 [dot. A. i O. Watów].
• K. Pietrych: Przestrzeń choroby we współczesnej poezji polskiej. (Wat, Szuber, Białoszewski). „Rocznik Świętokrzyski. Seria A. Nauki Humanistyczne” 2008 t. 30.
• M. Shore: Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem. [Przeł. z angielskiego:] M. Szuster. Warszawa 2008, passim.
• J. Zieliński: Kto był tak niesamowicie inteligentny. „Zeszyty Literackie” 2008 nr 3 [próba ustalenia autorstwa książki „Russkaja Imperija” znalezionej przez A. Wata w Bibliotece Narodowej w Paryżu].
• A. Dziadek: Aleksander Wat w Beinecke Library w Yale. „Teksty Drugie” 2009 nr 6.
• K. Pietrych: Aleksander Wat. W tejże: Co poezji po bólu. Empatyczne przestrzenie kultury. Łódź 2009.
• A. Wójtowicz: Metamorfozy Aleksandra Wata. „Kresy” 2009 nr 11.
• P. Fast: Aleksander Wat o pisarzach rosyjskich. Boris Pasternak i Ilja Erenburg. „Pamiętnik Literacki” 2010 z. 3.
• A. Franaszek: Czysta czarna czerń. „Tygodnik Powszechny” 2010 nr 22.
• M. Nawrocki: A.W. i P.B. [Pan Bóg]. (A. Wat: Tej znów nocy, dobrze po północy...). W tegoż: Okrucieństwo i czułość. Szkice o poezji polskie XX i XXI wieku. Tarnów 2010.
• A. Niewiadomski: Aleksander Wat: „słowo ostatnie”, czyli poeta w procesie unicestwiania poetyki. W tegoż: Światy z jawnych słów i kwiatów ukrytych. O refleksji metapoetyckiej w nowoczesnej poezji polskiej. Lublin 2010.
• P. Próchniak: Poszukujący doskonałej ciemności. (Wypisy z historii poezji). „Bliza” 2010 nr 3 [dot. też G. Ajgi i J. Polkowskiego].
• A. Dziadek: Paris, Paris – anamnezy. Na marginesach wierszy Aleksandra Wata. „Pogranicza” 2011 nr 5.
• A. Fiut: Wat i Miłosz. Egzorcyzmowanie diabła w historii. „Kwartalnik Artystyczny” 2011 nr 2.
• „Kultura” i poeci. Odsłony sporu. Czesław Miłosz, Aleksander Wat, Konstanty A. Jeleński. Oprac. B. Toruńczyk. „Zeszyty Literackie” 2011 R. 29 (nr specjalny).
• Cz. Miłosz, L. Nathan: Rozmowa o Aleksandrze Wacie. [Przeł.] A. Pokojska. „Zeszyty Literackie” 2011 R. 29 (nr specjalny).
• Niewychowany. Watowie. Miłość ocalona z apokalipsy. Oprac.: A. Klich. „Gazeta Wyborcza” 2011 nr 293.
• K. Pietrych: Elegijne dykcje Aleksandra Wata. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 2011 T. 18.
• B. Sienkiewicz: Symboliczno-hermeneutyczny splot, czyli symbol między psychoanalizą, fenomenologią religii i poetycką wyobraźnią. Symboliczne imaginarium „Poematu bukolicznego” Wata. „Nauka” 2011 nr 4.
• A. Czajkowska: Aleksander Wat i doświadczenie historyczne. „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1.
• A. Dziadek: Archiwum Aleksandra Wata w Yale – kilka drobiazgów. W: Stolice i prowincje kultury. Warszawa 2012.
• Z. Kopeć: Wat, Rosja, Miłosz. „Porównania” 2012 R. 10, przekł. angielski pt. Wat – Russia – Miłosz. [Przeł.:] M. Tereszewski, M. Turski. W: Comparisons and discourses. Poznań 2017.
• B. Kuczera-Chachulska: Aleksander Wat i romantyzm (jeszcze). „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1, przedruk w tejże: Z estetyki nieskończoności. Szkice o polskiej poezji (nie tylko) XX wieku. Warszawa 2012.
• K. Kuczyńska-Koschany: Wat, poeta orficki. „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1, polem.: A. Dziadek: List do redakcji. „Colloquia Litteraria” 2013 nr 1.
• W. Kudyba: Dyskusja wokół projektów wydawniczych w korespondencji Jerzego Giedroycia i Aleksandra Wata. „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1.
• M. Łukaszuk: Glosa do nienapisanej historii nowoczesnej literatury polskiej Aleksandra Wata. „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1.
• P. Mitzner: Milczenia Aleksandra Wata. „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1 [dot. poezji].
• P. Pietrych: Wat w Polsce powojennej. Tezy. „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1.
• B. Sienkiewicz: Wczesna poezja Wata i Miłosza. W kręgu myśli i symboliki gnostyckiej. „Ruch Literacki” 2012 z. 1.
• J. Zieliński: Bitwa pod Zurychem i pod Bernem. Szwajcarski epizod Aleksandra Wata. Dyptyk. „Colloquia Litteraria” 2012 nr 1 [dot. Zurychskiego Kongresu PEN-Clubu w 1947].
• M. Cieliczko: On jest mistrzem, ja to wiem – pisarka, tłumaczka, edytorka, żona. Życie twórcze Oli Watowej, Anny Iwaszkiewiczowej i Janiny Broniewskiej. Poznań: Fundacja na Rzecz Badań Literackich; Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN 2013, 179 s. [dot. też A. Wata].
• P. Gorliński-Kucik: „Mało kto z nas wszystkich jeszcze żyjących daje mi to poczucie ciągłości polskiej […] literatury XX wieku. Listy Teodora Parnickiego do Aleksandra Wata. „Śląskie Studia Polonistyczne” 2013 nr 1.
• M. Graf, P. Graf: „A usta znów rozluźnija się do słów okaleczałych” – namapaniki Aleksandra Wata. (Recepcja, język, interpretacja). „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2014 T. 21 z. 1 [dot. poezji].
• M. Kmiecik: Lęk przed świtem albo o nadziejach płynących z ciemności. „Ruch Literacki” 2014 z. 3.
• R. Knapek: Jak nowoczesność wypierała (się) diabła? Wat, kino, odczarowane i niesamowite. „FA-art” 2014 nr 4.
• L. Marinelli: Dalla comune sofferenza alla comune speranza. Aleksander Wat e la letterature russa. W: Kesarevo Kesarju. Firenze 2014.
• K. Pietrych: Przepisywanie romantyzmu? O jednej z poetyckich dykcji Aleksandra Wata. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 2014 t. 24.
• R.K. Przybylski: Rosja Wata. W: Obraz Rosji w literaturze polskiej XX wieku. Poznań 2014.
• M. Wojtczak: Konfrontacje w polityce kulturalnej: Szerokie spojrzenie Aleksandra Wata; Decydujący rok dla realizmu socjalistycznego: Sesja PEN Clubu w Wenecji. Opinie Wata. W tegoż: Wielką i mniejszą literą. Literatura i polityka w pierwszym ćwierćwieczu PRL. Warszawa 2014.
• K. Zemlak: Pacjent: Aleksander Wat. W tegoż: Pisarz w roli pacjenta. Literatura dokumentu osobistego jako relacja z przebiegu procesu leczenia. Wrocław 2014 [dot. też M. Białoszewskiego i S. Mrożka].
• M. Baron-Milian: Prawość Ojca. Aleksandra Wata zmagania z testamentem. „Śląskie Studia Polonistyczne” 2015 nr 2.
• M. Baron-Milian: Transakcje Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2015 z. 3.
• M. Benešová: Między Raszim a Tomaszem z Kempis. Aleksander Wat swój i obcy. „Studia Slavica” 2015 z. 2.
• A. Lipszyc: A jak afekt. W: Ciała zdruzgotane, ciała oporne. Warszawa 2015 [dot. poezji].
• P. Paszek: Ślad. Moment. Trzy warianty poe-teo-logiczne. (Wat, Krynicki, Szlosarek). W: Ślady, zerwania, powroty… Kraków 2015.
• M. Sulik: Aleksander Wat i Ola Watowa ocaleni od zapomnienia czyli biograficzno-andragogiczne poszukiwania zagubionych samogłosek. W: Biografie i uczenie się. Łódź 2015.
• B. Gryszkiewicz: Aleksander Wat i Dostojewski. Etnografia literackiej fascynacji. „Rocznik Przemyski” 2016 t. 52 z. 2.
• P. Hertz: Aleksander Wat. „Zeszyty Literackie” 2016 nr 3.
• P. Hertz: Listy do Aleksandra Wata. „Zeszyty Literackie” 2016 nr 3.
• M. Łukaszuk-Piekara: Dziwna historia. Syberia niesybiraka. (Aleksander Wat). W: Syberyjskie przestrzenie intymne. Lublin 2016.
• P. Pietrych: Wat plus inflacja (w humanistyce). „Czytanie Literatury” 2016 nr 5.
• A. Seweryn: „Zatkaj mi usz, żono”. Kilka uwag o muzycznych kontekstach czytania Wata. W: Transpozycje. Kraków 2016.
• M. Antoniuk: Jak czytać stronę brulionu. Krytyka genetyczna i materialność tekstu. „Wielogłos” 2017 nr 1.
• „Czas Kultury” 2017 nr 3 [tu artykuły poświęcone A. Watowi: P. Bogalecki: Wszystkich brat? Krzyżując ody [dot. poezji]; T. Cieślak: O wierszu „Siedziałem w sitowiu”; A. Lipszyc: Wodne miasto. Tekst i przestrzeń w „Odjeździe Anteusza”; J. Olejniczak: Krzyki i szepty. Poeci i magnetofon [dot. też M. Białoszewskiego]; P. Pietrych: Czy Aleksander Wat był poetą?; P. Sommer: Powtarzał, nie mogąc widać przestać. (O pewnym żółwiu z Oxfordu); P. Szaj: „Imperatywny znak zapytania”. Wat i dekonstrukcja.
• M. Kmiecik: Zapiski Aleksandra Wata z Kaiser Hospital. Fragmenty autobiografii heterotopicznej. „Wielogłos” 2017 nr 1.
• M. Łukaszuk: Aleksander Wat w uścisku komentatora. W: Rozmaitości emigracyjne. Lublin 2017.
• M. Łukaszuk: Podobizny, fotografie, skany…, czyli Za co jesteśmy odpowiedzialni? W: Po Zgorzelskim. Lublin 2017 [dot. A. Wata].
• Ł. Maślanka: Wat, Rosja, komunizm. Próba podsumowania. „Elewator” 2017 nr 1.
• P. Montewka: Wszystko, co najważniejsze w moim życiu, wiąże się z Aleksandrem… Wizerunek męża we wspomnieniach Oli Watowej. W: Męskie światy w życiu kobiet. Kraków 2017.
• P. Paszek: Poetologia świadomości. Podmiot i doświadczenie w twórczości Aleksandra Wata, Leo Lipskiego i Andrzeja Falkiewicza. W: Tożsamość, kultura, nowoczesność. [T. 1] Bydgoszcz 2017.
• K. Pietrych: Dadaistyczne z ducha poszukiwania młodego Wata. W: Impuls dadaistyczny w polskiej sztuce i literaturze dwudziestowiecznej. Łódź 2017.
• T. Pyzik: Twórczość w cierpieniu. Historia choroby Aleksandra Wata. „Topos” 2017 nr 2.
• A. Regiewicz: Instrumenty Aleksandra Wata. „Ruch Literacki” 2017 z. 4 [dot. motywu w poezji].
• P. Szaj: Poezja Aleksandra Wata w perspektywie radykalnohermeneutycznej. W: Formy zaangażowania. Poznań 2017.
• R. Zajączkowski: Kulisy literatury. Herling, Wat i inni. W: Rozmaitości emigracyjne. Lublin 2017.
• M. Złotnicka: Wat, czyli do komunizmu i z powrotem. „Niezależna Gazeta Polska Nowe Państwo” 2017 nr 11.
• M. Baron-Milian: Awangarda płodna i bezpłodna. „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2018 z. 2, przedruk w: Płeć awangardy. Katowice 2019.
• E. Goczał: Ku światłej ciemności. Myśl apofatyczna jako klucz do poezji Aleksandra Wata. W: Widziałem Go. Kraków 2018.
• P. Graf: Powieść zmienia skórę. O prozie futurystycznej. „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia de Cultura” 2018 T. 10 nr 2 [dot. też B. Jasieńskiego i A. Sterna].
• P. Pawlak: Namopaniki i „Żywoty” Aleksandra Wata – potencjalne źródła. „Witkacy! Czyste dusze w niemytej formie” 2018 nr 1.
• P. Szaj: Dotkliwe wiersze Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2018 z. 1 [dot. też J.D. Caputo].
• J. Zieliński: Otwieranie zatrzaśniętego. „Topos” 2018 nr 4.
• M. Baron-Milian: Wat ex post. W: Nauka chodzenia. Kraków 2019.
• M. Barton: Polskie doświadczenia stalinizmu i jego krytyka. Na przykładzie twórczości Czesława Miłosza, Aleksandra Wata i Leszka Kołakowskiego. W: Filozofować po polsku. Częstochowa 2019.
• P. Bogalecki: „Usługi bezimienne”. Figura marana w twórczości Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2019 z. 4.
• A. Dziadek, P. Fast: O nieznanym rosyjskim rękopisie Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2019 z. 4 [dot.: V. Nabokov: Prtiča o vorob’e, mužike i volke].
• A. Gawryś: Związki towarzyskie i związki literackie. Wat – Majakowski – Szkłowski. W: „Spojrzenie z ukosa”. Warszawa 2019.
• E. Goczał: Wokół nicości, w oku nocy. Apofatyczne przedstawienia Boga w poezji Aleksandra Wata. W: Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Bielsko-Biała; Kraków 2019.
• M. Kmiecik: Paradoksy awangardowego zaangażowania. Milczenie artysty i rewolucja. Przypadek Aleksandra Wata = Paradoxes of the avant-garde engagement. Silence and revolution. The case of Aleksander Wat. „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2019 z. 2.
• W. Łuczak: Życie i twórczość Aleksandra Wata w piosence Jacka Kaczmarskiego. W: Etyka i estetyka słowa w piosence. Poznań 2019.
• B. Sienkiewicz: Aleksandra Wata „Do Księgi Królów” (z cyklu „Przypisy do Ksiąg Starego Testamentu”). W: Wielkie wiersze – nowe lektury. Poznań 2019.
• P. Śliwiński: Kaligrafia widma. Schulz – Wat – Różewicz. „Konteksty” 2019 nr 1/2.
• B. Śniecikowska: „TAK” odnalezione! Pierwsze czytanie pierwszej ulotki polskich futurystów. „Teksty Drugie” 2019 nr 3 [dot. A. Wata i A. Sterna „TAK”].
• M. Baron-Milian: Kogo zjedzą dzikie drapieżniki? Futurystyczna męskość, dyspozycje biopolityki i predyspozycje sztuk. W: Biopolityka męskości. Warszawa 2020.
• T. Pyzik: „Unde nasze mala”. O „Poemacie bukolicznym” Aleksandra Wata. „Topos” 2020 nr 2.
Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka
• S.I. Witkiewicz: Aleksander Wat. W tegoż: Teatr. Kraków 1923, przedruk w tegoż: Pisma filozoficzne i estetyczne. [T. 1]. Warszawa 1974, Bez kompromisu. Warszawa 1976, Dzieła zebrane. [T. 9]. Warszawa 1995.
• T. Venclova: Gnostyczny „Piecyk” Aleksandra Wata. „Teksty Drugie” 1994 nr 2.
• W. Panas: „Antykwariat anielskich ekstrawagancji” albo „święty bełkot”. Rzecz o „Piecyku” Aleksandra Wata. „Teksty Drugie” 2001 nr 1, przedruk w tegoż: W „antykwariacie anielskich ekstrawagancji”. O twórczości Aleksandra Wata. Lublin 2002, Tajemnica siódmego anioła. Lublin 2005, „Roczniki Humanistyczne” 2007 z. 1.
• M. Cywińska: „Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony...”. [A.] Wat i surrealizm egotyczny. W tejże: Manufaktura snów. Rozważania o polskiej poezji nadrealistycznej. Warszawa 2007.
• M. Kłosiński: Poszukiwanie znamion intymności w „Mopsożelaznym piecyku” Aleksandra Wata. W: Intymność wyrażona. (2). Katowice 2007.
• A. Kluba: Aleksander Wat. W tejże: Poemat prozą w Polsce. Warszawa, Toruń 2014.
Zob. też Autor o sobie.
Żyd Wieczny Tułacz
• E. Prokop-Janiec: „Żyd Wieczny Tułacz”. dialektyka, publicystyka, katastrofa. „Teksty Drugie” 1992 nr 5.
• J. Franczak: Żyd Wieczny Tułacz. O chuligaństwie intelektualnym Aleksandra Wata. „Suplement” 2000 nr 9, przedruk pt. Chuligaństwo intelektualne Aleksandra Wata. „Akant” 2002 nr 10.
Bezrobotny Lucyfer
• J. Brodzki: „Łakomstwo wrażliwości”. „Głos Prawdy Literackiej” 1927 nr 50.
• L. Pomirowski. „Wiadomości Literackie” 1927 nr 10.
• M. Rettinger. „Przegląd Współczesny” 1927 t. 21 nr 60.
• Z. Greń: Nowości z dwudziestolecia. „Życie Literackie” 1956 nr 33.
• K. Nastulanka: „Bezrobotny Lucyfer”, czyli przygoda intelektualna lat dwudziestych. „Nowe Książki” 1960 nr 21.
• J. Maciejewski: Katastrofizm na wesoło. „Twórczość” 1961 nr 9.
• H. Zaworska: Lucyfer bezrobotny i rozczarowany. „Nowa Kultura” 1961 nr 7.
• P.S. Gelbard. „The New York Times Book Review” 1990 nr z 25 III [dot. przekł. na język angielski: Lucifer unemployed. Evanston, IL 1989].
• G. Hyde: Setting down to Stasis. „Times Literary Supplement”, Londyn 1990 nr z 23 XI [dot. przekł. na język angielski: Lucifer unemployed. Evanston, IL 1989].
• B. Carpenter. „World Literature Today”, Norman, OK 1991 t. 65 nr 2 [dot. przekł. na język angielski: Lucifer unemployed. Evanston, IL 1989].
• M. Baranowska: Koło historii i inne opowieści. „Nowe Książki” 1993 nr 9.
• M. Lengren: Smród metafizyczny. „Twórczość” 1993 nr 11.
• W. Bolecki: Regresywny futurysta. W tegoż: Polowanie na postmodernistów (w Polsce) i inne szkice. Kraków 1999 [wstęp do: A. Wat: Bezrobotny Lucyfer i inne opowieści. Warszawa 1993].
• Cz. Miłosz: Kim był Aleksander Wat? [Przeł.] M. Heydel. „Zeszyty Literackie” 2008 nr 3 [wstęp do: „Lucifer unemployed” 2008].
• M. Baron: Co płynie w żyłach złota? „FA-art” 2013 nr 3.
• M. Zaleski: Katastrofa jako metafora, czyli historia afektywna. W: Katastrofizm polski w XIX i XX wieku. Idee, obrazy, konsekwencje. Poznań 2014 [dot. opowiadania A. Wata: Bezrobotny Lucyfer; J. Iwaszkiewicz: Bitwa na równinie Sedgemoor; M. Tulli: Skaza].
• M. Baron-Milian: Kogo zjedzą drapieżniki? Futurystyczna męskość, dyspozycje biopolityki i predyspozycje sztuki. W: Biopolityka męskości. Warszawa 2020.
Polityka społeczna RP
• R. Węgrzyniak: Faktomontaż Wata i Schillera. „Zeszyty Literackie” 2007 nr 3 [dot. inscenizacji utworu A. Wata „Polityka społeczna RP w latach 1918-1928” przez L. Schillera w Poznaniu w 1929].
Ucieczka Lotha
• M.E. Cybulska. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1989 nr 6 dod. „Tydzień”.
• W. Bolecki: Historia Jakuba Lotha i jego brata. „Rzeczpospolita” 1994 dod. „Plus Minus” nr 45, przekł. niem. pt. „Loths Flucht” – ein unvollendeter Roman von Aleksander Wat. „Deutsch-Polnische Ansichten zur Literatur und Kultur”, Darmstadt 1995 [r.] 6.
• M. Pąkciński: Postsensowność. „Literatura” 1996 nr 7/8.
• [W. Skalmowski] M. Broński: Sodoma bez Gomory. „Kultura”, Paryż 1996 nr 9.
• W. Bolecki: Czy nazizm może być parabolą komunizmu? („Ucieczka Lotha” Aleksandra Wata). W tegoż: Polowanie na postmodernistów (w Polsce) i inne szkice. Kraków 1999.
• M. Cywińska: Aleksander Wat: „Ucieczka Lotha” od surrealizmu? W tejże: Manufaktura snów. Rozważania o polskiej poezji nadrealistycznej. Warszawa 2007.
Kobiety z Monte Olivetto
• J. Zieliński: Dramat antysocrealistyczny. Zapomniany utwór teatralny Aleksandra Wata. „Dialog” 2000 nr 12.
• K. Masłoń: Inne oblicze socrealizmu. (Pierwodruk sztuki Aleksandra Wata). „Magazyn Literacki” 2001 nr 1.
• E.M. Goczał: Tancerka o twarzy Chrystusa i inne kobiety z Monte Olivetto. Przeobrażanie Biblii w jednym dramacie Aleksandra Wata. W: Biblia w dramacie. Gdańsk 2018.
Wiersze
• R. Matuszewski: Gałąź późno rozkwitła. „Nowa Kultura” 1957 nr 17.
• W. Wirpsza: Wiersze Aleksandra Wata. „Nowa Kultura” 1957 nr 49.
• A. Cieński: Esencje jego czarne... „Odra” 1958 nr 4.
• G. Herling-Grudziński: Czysta czerń. „Wiadomości”, Londyn 1958 nr 11, przedruk w tegoż: Wyjścia z milczenia. Warszawa 1993, wyd. nast. tamże 1998.
• J. Iwaszkiewicz: O nagrodach literackich. „Twórczość” 1958 nr 2.
• T. Kłak: Wat z tej i z tamtej strony. „Kamena” 1958 nr 6.
• W. Maciąg: Poezja rozstrojonego instrumentu. „Życie Literackie” 1958 nr 5.
• A. Międzyrzecki: Skala widzenia. „Nowe Książki” 1958 nr 4.
• Z. Lichniak: Podejrzliwość nieunikniona. W tegoż: Monologi kibica literackiego. Warszawa 1959.
• K. Wyka: Super flumina Babylonis. W tegoż: Rzecz wyobraźni. Warszawa 1959 i wyd. nast., przedruk w tegoż: Wśród poetów. Kraków 2000.
• J. Kryszak: „Ból mój, mój demon”. „Poezja” 1974 nr 7/8.
Wiersze śródziemnomorskie
• J.J. Lipski: Noc ciemna. „Twórczość” 1963 nr 4, przedruk w tegoż: Szkice o poezji. Paryż 1987, Tunika Nessosa. Warszawa 1992.
• Z. Łapiński: Sny nasze powszednie. „Tygodnik Powszechny” 1963 nr 11.
• Cz. Miłosz: Wstęp do „Mediterranean poems” Aleksandra Wata. Przekł. autora. „Wiadomości”, Londyn 1977 nr 23/24.
• M.G. Levine. „The Polish Review”, Nowy Jork 1979 nr 1 [dot. przekł. na język angielski: Mediterranean poems. Michigan 1977].
• K. Pietrych: Obraz natury w „Pieśniach wędrowca” Aleksandra Wata. „Prace Polonistyczne” Seria 46: 1990.
• J. Łukasiewicz: „Wiersze śródziemnomorskie” – obrzęd ofiarny. W tegoż: Oko poematu. Kraków 1991.
• K. Pietrych: O „Wierszach śródziemnomorskich” Aleksandra Wata. Redakcja naukowa: A. Okopień-Sławińska. Warszawa: Wydawnictwo IBL 1999, 181 s. Komitet Nauk o Literaturze Polskiej PAN.
• A. Kaliszewski: „Wiersze śródziemnomorskie” Aleksandra Wata a neoklasycyzm. „Ruch Literacki” 2000 nr 2.
• [T. Fiałkowski] Lektor: Wiersze z oddechem. „Tygodnik Powszechny” 2009 nr 11 [dot. też: Ciemne świecidło].
• P. Pietrzak: Wat z wielu stron. „Nowe Książki” 2009 nr 6 [dot. też: Ciemne świecidło].
A. Wat: Mój wiek
• L. Kołakowski: Pamięć i myśl. „Kultura”, Paryż 1977 nr 11.
• J. Łobodowski: Dzieje tragicznego poety. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1977 dod. „Tydzień Polski” nr 32-34.
• A. Pośpieszalski: Kim był Aleksander Wat? „Wiadomości”, Londyn 1977 nr 49, polemika: K.A. Jeleński: Aleksander Wat. Tamże 1978 nr 3.
• M. Borwicz. „Zeszyty Historyczne”, Paryż 1978 nr 43.
• J. Gross: Nasz wiek. „Wiadomości”, Londyn 1978 nr 27.
• B. Carpenter. „World Literature Today”, Norman, OK 1979 nr 1.
• J. Zieliński: Powrót do rzeczy. „Oficyna Poetów”, Londyn 1979 nr 4.
• A. Podgórecki: Moralne bezhołowie. „Oficyna Poetów”, Londyn 1980 nr 1.
• A. Ważyk: Przeczytałem „Mój wiek”. „Puls”, Londyn 1987 nr 34.
• K. Więcek: Po lekturze „Mojego wieku”. „Puls”, Londyn 1987 nr 33, nawiązania: J. Trznadel: Glosy do wspomnień Aleksandra Wata. Tamże, przedruk „Kultura Niezależna”* 1987 nr 29, przedruk tekstu J. Trznadla pt. Na marginesie „Mojego wieku”. W tegoż: Ocalenie tragizmu. Lublin 1993.
• S. Barańczak: A masterpiece of memory. „The New Republic”, Nowy Jork 1988 nr z 15 IX; „Nowy Dziennik” , Nowy Jork 1988 dod. „Przegląd Polski” nr z 6 X [dot. przekł. na język angielski: My century. Berkeley 1988].
• M. Tomaszewski: Aleksander Wat: pamięć i wygnanie. „Bez Dekretu”* 1988 nr 19, przedruk w: Od chaosu do kosmosu. Szkice o literaturze polskiej i francuskiej XX wieku. Warszawa 1998.
• A. Zieniewicz: Kalejdoskop Aleksandra Wata. Cz. 1-2. „Miesięcznik Literacki” 1988 nr 10-11.
• W. Cypryś. „Związkowiec”, Toronto 1989 nr 47.
• E. Możejko. „Canadian Slavonic Papers”, Edmonton 1989 t. 31 nr 3/4.
• [J. Zieliński?] JZ: „Mój wiek” w Ameryce. „Res Publica” 1989 nr 2 [omówienie recenzji J.M. Camerona w „The New Yorker Review of Books”].
• [W. Kot] Kot: Zapis. „Wprost” 1990 nr 35.
• K. Masłoń: Demony komuny. „Społeczeństwo Otwarte” 1990 nr 9.
• T. Radziłowski: Oral history and biography: My century. „Oral History Review”, Fullerton, CA 1990 nr 18.
• S. Zawiśliński: Cierpiętnik i błazen. „Trybuna” 1990 nr 162.
• J. Zieliński: „Mój wiek” – nareszcie. „Gazeta Wyborcza” 1990 nr 199.
• J. Zieliński: Watowie po francusku. „Tygodnik Powszechny” 1990 nr 21 [dot. recepcji książki we Francji].
• J. Zieliński. „The Polish Review”, Nowy Jork 1990 t. 35 nr 2.
• [T. Fiałkowski] Lektor: Egzotyka komunizmu. „Słowo Powszechne” 1991 dod. „Tygodnik Słowa” nr 1.
• G. Hyde: Poetry in Stony Place. „Times Literary Supplement”, Londyn 1991 nr z 20 IX [dot. przekł. na język angielski pt. „My century” oraz wyboru wierszy „With the skin”].
• J. Zieliński: A Polish intellectual. „Partisan Review”, Nowy Jork 1991 nr 58 [dot. przekł. na język angielski: „My century” oraz wyboru wierszy „With the skin”].
• S. Żak: Oryginalność „Pamiętnika mówionego” Aleksandra Wata. „Język Polski w Szkole Średniej” 1991 z. 1.
• J. Ambroszko: „Mój wiek” Aleksandra Wata. Dzieje duchowe autora i rozrachunek z komunizmem. „Warsztaty Polonistyczne” 1992 nr 3.
• K. Dorosz: Metafizyka wyzwolenia. „Przegląd Powszechny” 1994 nr 4.
• A. Micińska. „Tygodnik Powszechny” 1995 nr 14 [polemika z oceną książki A. Wata „Mój wiek” zawartą w książce J. Giedroycia „Autobiografia na cztery ręce”].
• [T. Fiałkowski] Lektor: Świadectwa. „Tygodnik Powszechny” 1998 nr 46.
• W. Koschmal: Literacki egzorcyzm diabelskiego stulecia. Droga Aleksandra Wata do etycznego zrozumienia literatury. („Mój wiek”). „Kresy” 2001 nr 4.
• J. Momro. „Res Publica Nowa” 2001 nr 4.
• A. Zieniewicz: Figury wieku. Style rzeczywistości w sylwie współczesnej (na przykładzie „Mojego wieku” Aleksandra Wata). W tegoż: Obecność autora. Warszawa 2001.
• R. Habielski: O powstawaniu „Mojego wieku”; L. Marinelli: Mój Wat. [Przeł.] J. Ugniewska [dot. przekładu włoskiego]. „Zeszyty Literackie” 2007 nr 3.
• G. Maroszczuk: „Sztuka to człowiek, który się organizuje” – o rozmowach z Aleksandrem Watem. W: Literatura i ja. Postacie autobiografizmu w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Katowice 2007.
• A. Zagajewski: „Mój wiek” czytany po latach. „Zeszyty Literackie” 2009 nr 1.
• J.T. Gross: Nasz wiek; L. Kołakowski: Pamięć i myśl; O. Watowa, Cz. Miłosz: Jak powstał „Mój wiek”. Oprac. B. Toruńczyk. „Zeszyty Literackie” 2011 R. 29 (nr specjalny).
• M. Stasiński: Ten uwodzicielski, koszmarny XX wiek. „Gazeta Wyborcza” 2012 nr 189 [dot. też: T. Judt, T. Snyder: Thinking the twentieth century].
• A. Szostkiewicz: Mój Wat. „Polityka” 2012 nr 25.
• A. Stankowska: Poezja jako doświadczenie wewnętrzne. Aleksander Wat o „epifanii naturalnego” (na marginesie „Mojego wieku”). „Pamiętnik Literacki” 2013 z. 2.
• L. Quercioli Mincer: The descendant of Rashi in the Lubyanka. The metaphysical identity transformations of Aleksander Wat in „Mój wiek”. W: Jewish writing in Poland. Oxford; Portland 2016.
• B. Sienkiewicz: Od ironii historii do ironii teologii. I odwrotnie. „Czas Kultury” 2017 nr 3.
• J. Ziarkowska: „Mi siglo. Confesiones de un intelectual europeo” de Aleksander Wat en España. Una traducción imposible. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Estudios Hispánicos” 2018 nr 26.
• M. Czaja: Autobiografia jako dialog tożsamości. „Mój wiek” Aleksandra Wata i Czesława Miłosza. W: Odmiany dialogiczności w kulturze. Warszawa 2019.
Ciemne świecidło
• K.A. Jeleński: Lumen obscurum. (O poezji Aleksandra Wata). „Wiadomości”, Londyn 1968 nr 45, przedruk w tegoż: Zbiegi okoliczności. T. 1. Kraków* 1981, wyd. nast. Paryż 1982 oraz w tegoż: Chwile oderwane. Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2007.
• M. Reszczyńska-Stypińska: Na marginesie poezji Aleksandra Wata. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1968 nr 46 dod. „Tydzień Polski”.
• M. Baranowska: Poeta mimo woli. „Teksty Drugie” 1991 nr 1/2.
• J. Zieliński: Motyle na rzymskich ruinach. „Rzeczpospolita” 2007 nr 5 [dot. przekł. włoskiego Lume oscuro].
• [T. Fiałkowski] Lektor: Wiersze z oddechem. „Tygodnik Powszechny” 2009 nr 11 [dot. też: Wiersze śródziemnomorskie].
• P. Pietrzak: Wat z wielu stron. „Nowe Książki” 2009 nr 6 [dot. też: Wiersze śródziemnomorskie].
• J. Ward: Angielski poeta o „wielkim polskim luminarzu”. Geoffrey Hill i „Ciemne świecidło” Aleksandra Wata. „Ruch Literacki” 2011 z. 1.
Pisma wybrane. 1985-1988
• R. Gorczyńska: Komunizm oczami poety. „Kultura”, Paryż 1986 nr 4 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem].
• W. Odojewski: O zbiorze szkiców Aleksandra Wata. „Archipelag”, Berlin 1986 nr 6 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem].
• M. Tomaszewski: Pisarz i kat. „Zeszyty Literackie”, Paryż 1986 nr 15 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem], przedruk rozszerzony o tekst: Zasypianie po pięknym uścisku [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek] w tegoż: Od chaosu do kosmosu. Szkice o literaturze polskiej i francuskiej XX wieku. Warszawa 1998 [część tekstów w przekł. z języka francuskiego, tłum.: S. Kaufman, U. Hrehorowicz].
• R. Gorczyńska: Po latach milczenia. „Zeszyty Literackie”, Paryż 1987 nr 19 [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• [K. Rutkowski] Sz. Nowicki: Aleksandra Wata porządek myślenia. „Kontakt”, Paryż 1987 nr 1/2, przedruk „Kontakt (Wybór)”* 1987 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem; T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• P. Stasiński: Wat: opis walki. „Res Publica” 1987 nr 5 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem; T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• [W. Odojewski] W.K.: Drobiazgi i suma Wata. „Archipelag”, Berlin 1987 nr 4, przedruk w tegoż: Raptularz krytyczny. Lublin 1994 [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• W. Kaliszewski: Dzieło nienapisane. „Więź” 1988 nr 5 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem].
• A.S. Kowalczyk: Staliniada Aleksandra Wata. „Znak” 1989 nr 1.
• Z. Bieńkowski: Motyka i słońce. Wokanda 1991 nr 5 [dot.:T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• J. Gondowicz: W czterech ścianach bólu. „Nowe Książki” 1991 nr 5 [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• D. Sosnowska: Dziennik opętania. „Tygodnik Solidarność” 1991 nr 27 [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• M. Zagańczyk: Myśleć ciałem. „Po prostu” 1991 nr 2 [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek] .
• A. Czachowska: Zrozumieć ciemny świat. „Twórczość” 1992 nr 2 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem].
• D. Ulicka: Kartki na wietrze. „Nowe Książki” 1992 nr 2/3 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem].
• J. Kornhauser: Stalin i biesy. W tegoż: Międzyepoka. Kraków 1995 [dot.: T. 1. Świat na haku i pod kluczem].
• A. Stęplewski: Potomek żydowskich mistyków. O „Dzienniku bez samogłosek” Aleksandra Wata. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 1996 t. 3.
• A. Budzyński: Dopełnienie „Mojego wieku”. „Aneks Trybuny” 2001 nr 166 [dot. T. 2: Dziennik bez samogłosek].
• P. Zacharewicz: Aleksander Wat. Więzienie bez murów – traumatyczny bohater XX wieku. W tegoż: W stronę nowego paradygmatu. Toruń 2008 [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek].
• W. Sadkowski: Pominięcie niebaczne, ale i niewybaczalne. „Res Humana” 2016 nr 4 [dot.: T. 2. Dziennik bez samogłosek].
Wiersze wybrane [1997]
• K. Stachura. „Powściągliwość i Praca” 1988 nr 4/5.
• A. Zawada: Udręczone wiersze Wata. „Twórczość” 1989 nr 4, przedruk w tegoż: Mit czy świadectwo. Wrocław 2000.
Poezje zebrane
• A. Dziadek: „Ja, Aleksander Wat”. „Zeszyty Literackie”, Paryż 1992 nr 40.
• Cz. Miłosz: Poeta Aleksander Wat. „Tygodnik Powszechny” 1992 nr 34.
• T. Tyczyński: Powrót Wata. „Krytyka” 1992 nr 39.
• A.-C. Carls. „World Literature Today”, Norman, OK 1993 t. 67 nr 3.
• M. Łukaszuk-Piekara: Rozumieć poezję. „Kresy” 1993 nr 14.
• M. Walczak: „Dzisiaj spod krzyża i z krzyża wołam już tylko nicości”. (O poezji Aleksandra Wata). „Studia Paradyskie” 1994 t. 4.
• H. Zaworska: Niestety polityka jest naszym losem. „Gazeta Wyborcza” 1997 nr 196.
Pisma zebrane
• [T. Fiałkowski] Lektor: Półka poetów. „Tygodnik Powszechny” 1997 nr 35 [dot.: T. 1. Poezje].
• K. Masłoń: Ból i wrażliwość. (Pierwszy tom „Pism zebranych” Aleksandra Wata w trzydziestolecie jego śmierci). „Rzeczpospolita” 1997 dod. „Rzeczpospolita i Książki” nr 8 [dot.: Poezje].
• P. Śliwiński: Poeta czasu. „Nowe Książki” 1997 nr 12 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• H. Zaworska: Niestety, polityka jest naszym losem. „Gazeta Wyborcza” 1997 nr 196 [z okazji wydania I tomu „Pism zebranych”].
• J. Borowczyk: Listy Wiecznego Tułacza. „Res Publica Nowa” 2006 nr 4 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• A. Dobrowolski: „Clara pacta”. O korespondencji Aleksandra Wata. „Zeszyty Historyczne”, Paryż 2006 z. 158 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• A. Franaszek: Sprawa ciemności. „Tygodnik Powszechny” 2006 nr 9 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• H. Markiewicz: Obscura intervalla. „Twórczość” 2006 nr 9 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• K. Masłoń: Skóra i śmierć. „Rzeczpospolita” 2006 nr 54 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• P. Mitzner: Nic bez męki. „Zeszyty Literackie” 2006 nr 3 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• K. Nowosielski: Przyczynek do portretu. „Przegląd Polityczny” 2006 nr 78, przedruk pt. Korespondencja – przyczynek do portretu. W tegoż: Dobrze się spotkać. O esejach, listach i rozmowach z pisarzami. Gdańsk 2008 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• J. Pasterska: Biografia z kartek rozpaczy odtworzona. „Fraza” 2006 nr 1/2 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• R. Romaniuk: Biografia w listach. „Nowe Książki” 2006 nr 11 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• J. Zieliński: Dojrzałe piękno. „Dziennik Polski”, Nowy Jork 2006 nr z 28 IV dod. „Przegląd Polski” [dot.: T. 4. Korespondencja].
• S. Jaworski: Mozaika przeszłości. „Dekada Literacka” 2007 nr 5/6 [dot.: T. 4. Korespondencja].
• J. Beczek: Faust w piekle XX wieku. „Tygodnik Powszechny” 2009 nr 11 [dot.: T. 5. Publicystyka].
• W. Kaliszewski: Rozproszone myśli Wata. „Nowe Książki” 2009 nr 2 [dot.: T. 5. Publicystyka].
• J. Zieliński: Multiinstrumentalista. „Zeszyty Literackie” 2009 nr 2 [dot.: T. 5. Publicystyka].
Notatniki
• A. Dziadek: O notatnikach Aleksandra Wata. „Teksty Drugie” 2014 nr 3.
• M. Baron-Milian: Historia niezdyscyplinowanego rozumu. O „Notatnikach” Aleksandra Wata. „Teksty Drugie” 2017 nr 4.
• A. Dziadek: Przed-teksty w „Notatnikach” Aleksandra Wata. W: Archiwa i bruliony pisarzy. Warszawa 2017.
• K. Pietrych: Notatniki zamiast opus magnum? „Teksty Drugie” 2017 nr 4.
• A. Wójtowicz: „Notatniki” Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2017 z. 2.
Dziennik bez samogłosek [2018]
• M. Kmiecik: Szyfr w „Dzienniku bez samogłosek” Aleksandra Wata. „Teksty Drugie” 2017 nr 4.
• M. Baron-Milian: Pół głosem, pół pismem. Wokół nowej edycji „Dziennika bez samogłosek” Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2019 z. 1.
With the skin
• G. Hyde: Poetry in Stony Place. „Times Literary Supplement”, Londyn 1991 nr z 20 IX [dot. także przekładu na język angielski „Mojego wieku”].
• J. Zieliński: A Polish intellectual. „Partisan Review”, Nowy Jork 1991 nr 58 [dot. także przekł. na język angielski: „Mój wiek”].
