BIO

Urodzony 20 września 1877 w Ustroniu na Śląsku Cieszyńskim w rodzinie chłopskiej; syn Jana Wantuły, zajmującego się także tkactwem, i Anny z domu Szczeponiec. Po ukończeniu trzech klas ewangelickiej szkoły elementarnej pomagał ojcu w prowadzeniu gospodarstwa. W 1893 podjął pracę w hucie żelaza w Ustroniu, gdzie zdobył zawód ślusarza. Równocześnie dokształcał się samodzielnie. W 1896 wstąpił do kółka śpiewaczego robotników fabryki maszyn arcyksięcia Albrechta w Ustroniu „Lutnia”. W 1898 założył koło Stowarzyszenia Młodzieży Ewangelickiej i bibliotekę przy nim, którą następnie prowadził. Działał w Towarzystwie Ewangelickiej Oświaty Ludowej „Jedność”. Współorganizował amatorskie przedstawienia teatralne i wygłaszał odczyty. Debiutował w 1900 na łamach „Głosu Ludu Śląskiego” korespondencją pt. Z Ustronia (nr 14; podpisany Czytelnik), z pismem tym współpracował następnie do 1930, publikując liczne artykuły, felietony i korespondencje (także pod pseudonimami: Anty-Alko-Holik, Dziedziński piśniarz, Hutnik, iks, J.G., J.W., Ja.Go., Jago, Jan Gojański, Jan Szczepański, Janek G., Janek Gojański, Ktoś, On, Prawdomówny, Przelotny ptak, Przyjaciel, Przypatrujący się z ubocza, Robotnik, Swój, Ślązak, nie-bękart, Vox populi, X, Zawiślanin). Nawiązał kontakt z Marią Wysłouchową, kolportował wydawany przez nią miesięcznik dla kobiet wiejskich „Zorza”. W 1901, po śmierci ojca objął rodzinne gospodarstwo. W 1902 ożenił się z Anną Szczepańską. Artykuły i korespondencje publikował w tym czasie m.in. również w „Przeglądzie Politycznym” (1903-06; także podpisany: -a-, Abstynent, J.W.), „Dzienniku Cieszyńskim” (1906-07, 1910-11, 1913-20, 1922; także pod pseudonimami: Czytelnik, Hutnik, J. Ałutnaw, J.W., Jan Gojański, Jan W., Jewe, Robotnik, X) i „Robotniku Śląskim” (1908-13, z przerwami; także pod pseudonimami: Czerwona straż nad Wisłą, Chłop w potarganej guńce). Utrzymywał kontakty z wieloma pisarzami (m.in. z Julianem Ochorowiczem, Władysławem Orkanem, Andrzejem Strugiem). Był członkiem Spółki Drenarskiej w Ustroniu. W 1906 wstąpił do śląskiego oddziału Polskiego Stronnictwa Ludowego (wchodził w skład rady naczelnej) oraz do austriackiego Związku Metalowców (w 1906-11 sekretarz grupy hut). Działał też w organizacjach społeczno-kulturalnych, propagując czytelnictwo i organizując ruch trzeźwości. Był członkiem Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Z powodu działalności politycznej i społecznej przy reorganizacji huty w Ustroniu został zwolniony i od 1910 pracował w hucie w Trzyńcu nad Olzą. Publikował artykuły m.in. w „Pośle Ewangelickim” (1916, 1919, 1925, 1927-38; także podpisany: J.W., Jan Gojański, Robotnik, W., X). W 1919-20 występował w swojej publicystyce o przyłączenie Śląska Cieszyńskiego do Polski. Od 1920 był członkiem Związku Metalowców w Czechosłowacji. Po przejściu na emeryturę w 1925 prowadził niewielkie gospodarstwo rolne i sadownicze, a także pracował jako majster przy regulacji rzek i potoków pod nadzorem Starostwa Powiatowego w Cieszynie oraz kontynuował działalność społeczną na terenie Ustronia. Pracował w Kasie Spółdzielczej (do 1939), był prezesem koła Polskiej Macierzy Szkolnej oraz Towarzystwa Ogrodniczo-Pszczelarskiego. Wygłaszał odczyty. Był też radcą kościelnym parafii ewangelickiej w Ustroniu oraz wchodził w skład władz diecezjalnych Ewangelickiej Diecezji Cieszyńskiej. Zajmował się jako historyk amator dziejami ewangelicyzmu na Śląsku Cieszyńskim i książki polskiej na tym terenie, a także historią poszczególnych miejscowości. Około 1930 uporządkował i zinwentaryzował bibliotekę Zboru Ewangelickiego w Cieszynie. Zgromadził bogaty księgozbiór (zaczątek biblioteki w Ustroniu). W 1935 za działalność kulturalną na Śląsku otrzymał Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. W czasie II wojny światowej mieszkał nadal w Ustroniu. Zajmował się badaniem przeszłości Śląska, spisał kroniki Ustronia i Goleszewa oraz kroniki zakładów przemysłowych. W 1952 został członkiem Związku Literatów Polskich. Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1952). Zmarł 29 lipca 1953 w Ustroniu.

Twórczość

1. Obrazki z huty trzyneckiej. [Proza]. Powst. 1916-1917. Druk „Głos Ludu” 1947 nr 140-147. Przedruk zob. poz. .

Druk w 1947 z podtytułem: Napisał w latach 1916-1917 Jan Gojański-Wantuła w Dolnej Leszcznej na Folwarku.

2. Najdawniejszy chłopski exlibris polski. Przedmowa: E. Chwalewik. Układ książki oprac. i drzeworytami ozdobił S. Ostoja-Chrostowski. Warszawa: [Drukarnia Dośw[iadczalnej] Prac[owni] Graf[icznej] Salezj[ańskiej] Szkoły Rzemiosła] 1935, 21 s. Wyd. 2 Katowice: Oddział Śląski Towarzystwo Przyjaciół Książki 1978. Przedruk zob. poz. .

Dotyczy Jerzego Gajdzicy.

3. Walka o polskość i walka niemiecko-ślązakowska z polskim ruchem narodowym na Śląsku Cieszyńskim. Powst. 1946.

Maszynopis, 95 s. przesłany Polski Instytut Socjologicznemu ok. 1947; inf.: L. Brożek: Artykuły i prace Jana Wantuły. W: J. Wantuła: Książki i ludzie. Kraków 1956 s. 261.

4. Pamiętniki. Powst. 1925-1950. Wyd.: Oprac. i posłowie: W. Sosna. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej 2003, 263 s.

Rękopis, 299 k. w Dziale Rękopisów Biblioteki Narodowej, – w rękopisie poprawki dokonane przez syna A. Wantułę.

Zawartość

Zawiera 3 zeszyty: Wrażenia życiowe; Ze wspomnień i przeżyć; Pamiętnik i wrażenia życiowe.

5. Karty z dziejów ludu Śląska Cieszyńskiego. Wybór pism. Układ, słowo wstępne: R. Rybacka. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1954, 273 s.

Zawartość

Życiorys własny. – Jak to dawniej bywało; Jurek z Wędryni; Rozruchy chłopskie; Wokół „Wiosny Ludów”; Bractwo trzeźwości w latach 1844-1847; Rok 1848 na Śląsku Cieszyńskim; Doktor Paweł Oszelda, bojownik o wolność ludu w 1848 r.; Z zapisków ze starej gminnej księgi kameralnej Goleszów na Śląsku Cieszyńskim; Pierwsze boje o prawa narodowe na Śląsku; Ustroń; Ustroń na Śląsku Cieszyńskim; Huty żelaza w Ustroniu; Z życia robotniczego w przeszłości; Polska Hakata; Korespondencje; Z trzynieckiego piekła; Wyzysk robotników w Trzyńcu; Obrazki z huty trzynieckiej [poz. ]; Zemsta hutnika. – Nadto: Głosy o Janie Wantule: G. Morcinek, Z. Hierowski, W. Szewczyk, L. Brożek.

6. Książki i ludzie. Szkice o wydawnictwach i piśmiennictwie na Śląsku Cieszyńskim. Wyboru dokonał, wstępem, przypisami i bibliografią opatrzył L. Brożek. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1956, 267 s.

Zawartość

Wstęp. – Wrażenia dziedzińskiego piśniarza: Czytajcie!; Czytajcie Orkana; Niedokończona powieść Orkana o Ustroniu i Beskidzie Śląskim; „Pamiętniki włościanina” Jana Słomki; Lirnik śląski [E. Grim]; O „Pańszczorzach” Jana Szuścika; „Wyrąbany chodnik” Gustawa Morcinka; W stulecie „Pana Tadeusza”. – Uwagi szperacza: Najdawniejszy chłopski exlibris polski [poz. ]; Pamiętnik Jerzego Gajdzicy z Cisownicy; Biblioteka Zboru Ewangelickiego w Cieszynie; Z pszczyńskiego pisma włościańskiego z r. 1845; Wizerunek Jerzego Trzanowskiego; Testament Jadwigi Trzanowskiej; Zasługi księgarzy polskich w dziejach odrodzenia narodowego; Uwagi szperacza. – Z ewangelickiej przeszłości Śląska: Jadam Gdacjusz – fararz z Kluczborka; Adam Plintowicz ze Skoczowa; Jan Herda z Simoradza; Jan Muthman; Jerzy Sarganek; Paweł Twardy; O naszej „Dambrówce”; Z naszej przeszłości; Jan Kłapsia i jego dzieło; Śląscy pastorowie z ludu; Pamięci ks. Otto w 50-lecie jego zgonu; Jan Kalinciak. – Ze wspomnień: Wspomnienie z ławy szkolnej; „Przyjaciel Ludu”; Fragmenty wspomnień; Moje wspomnienia o Julianie Ochorowiczu. – Bibliografia: Artykuły i prace Jana Wantuły; Prace o Janie Wantule.

Omówienia i recenzje

Słowniki i bibliografie

L. Brożek: Artykuły i prace Jana Wantuły; Prace o Janie Wantule. [Bibliografia przedmiotowa]. W: J. Wantuła: Książki i ludzie. Kraków 1956.
Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 3. Warszawa 1965.
Śląski słownik biograficzny. T. 1-3. Katowice: Śląski Instytut Naukowy 1977, 1979, 1981 (Z. Hierowski).
Słownik badaczy literatury polskiej. [T. 1]. Red.: J. Starnawski. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1994 (M. Fazan).
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (I. Homola).

Ogólne

Książki

G. Morcinek: Jan Wantuła. Katowice: Śląsk 1959, 61 s.

Artykuły

L.K. Koniński: Robotnik bibliofilem. Silva Rerum 1931 z. 1/6, przedruk w tegoż: Pisma wybrane. Warszawa 1955.
P. Hulka-Laskowski: Kraina dla odkrywcy. Wiadomości Literackie 1935 nr 40.
A. Kamieńska: Przodownicy kultury na wsi. Wieś 1947 nr 45, przedruk w artykule pt. Pozytywizm galicyjski w prasie ludowej. W: Pozytywizm. Cz. 2. Wrocław 1951.
G. Morcinek: Chłop-bibliofil. Płomień 1947/1948 nr 12.
G. Morcinek: W Ondraszkowej dziedzinie. Zeszyty Wrocławskie 1951 nr 2, przedruk w tegoż: Z mojej ziemi. Stalinogród [Katowice] 1955.
A. Wydrzyński: Jan Wantuła z Ustronia. Nowa Kultura 1952 nr 32, przedruk w tegoż: Wielka batalia. Katowice 1953.
J. Broda: Jan Wantuła, bibliofil i pisarz chłopski. (1877-1953). Bibliotekarz 1953 nr 5.
J. Szczepański: Przykład Jana Wantuły. Życie Literackie 1953 nr 22.
K. Wojciechowski: Sztuka czytania. Warszawa 1956, passim.
L. Brożek: Jan Wantuła jako odkrywca. Biuletyn Biblioteki Śląskiej 1959 nr 2/3.
L. Brożek: Jan Wantuła. W: Pisarze śląscy XIX i XX wieku. Wrocław 1963.
Z. Gaca-Dąbrowska: Główne nurty pisarstwa Jana Wantuły. (W 10 rocznicę śmierci). Kwartalnik Opolski 1964 nr 2.
Z. Hierowski: Życie literackie na Śląsku w latach 1922-1939. Katowice 1969, passim.
A. Radziszewska: Bibliofilstwo Jana Wantuły. Biuletyn Biblioteki Śląskiej 1973.
A. Radziszewska: Jan Wantuła jako pisarz ludowy i społecznik. (Śląsk Cieszyński w drugiej połowie XX wieku). W: Udział ewangelików śląskich w polskim życiu kulturalnym. Warszawa 1974.
J. Broda: Zapiski folklorystyczne Jana Wantuły. Poglądy 1977 nr 24.
J.M. Wojciechowski: Jan Wantuła pisarz ludowy i bibliofil śląski. Księgarz 1978 nr 3.
J. Hłond: Dziedziński piśniarz. Zielony Sztandar 1984 nr 52.

Najdawniejszy chłopski exlibris polski

L. Brożek. „Zaranie Śląskie1935 nr 3.

Karty z dziejów ludu Śląska Cieszyńskiego

A. Targ: Książka Jana Wantuły. Śląsk Literacki 1954 nr 12.
R. Górski: Książka chłopskiego badacza. Zielony Sztandar 1955 nr 10.
J. Leszczyński. „Sobótka1955 nr 1/2.

Książki i ludzie

P. Grzegorczyk. „Rocznik Literacki 1956”.
O. Michejda. „Kalendarz Ewangelicki1958.