BIO

Urodzony 8 kwietnia 1891 w osadzie Granica pod Będzinem; syn Wacława Wandurskiego, urzędnika pocztowego, i Marii z Eggertów. W dzieciństwie mieszkał krótko wraz z rodziną w Częstochowie, następnie w Łodzi, gdzie od 1901 uczęszczał do Państwowego Gimnazjum Rządowego im. Romanowych. Redagował tu wydawane konspiracyjnie pisemko szkolne „Poriwy” (Porywy), w którym zamieścił pierwsze własne utwory. W 1911 został relegowany ze szkoły. Po zdaniu matury w gimnazjum męskim w Piotrkowie Trybunalskim studiował krótko na Politechnice Warszawskiej. Jesienią 1913 wyjechał do Moskwy i podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Moskiewskim. W tym czasie rozpoczął twórczość literacką. Debiutował w 1914 na łamach „Przeglądu Wileńskiego” recenzją powieści W. Reymonta Rok 1794 pt. Pod wrażeniem ostatniej powieści Reymonta (nr 21/22; podpisany Wi-ski). Podczas I wojny światowej, latem 1915 przebywał w Warszawie. Został wówczas ewakuowany i zatrzymał się w majątku Mieszkucie na Wileńszczyźnie, gdzie udzielał korepetycji. Następnie powrócił do Moskwy i kontynuował naukę. W 1916 podjął pracę prelegenta na Uniwersytecie im. A.Ł. Szaniawskiego w Moskwie. W 1917 (po rewolucji lutowej) pracował przez pewien czas w milicji w rejonie Marijnej Roszczi, później przebywał u rodziców w Pskowie. Przed październikiem tegoż roku przeniósł się do miejscowości Bołogoje (gubernia nowogródzka). Pracował w Oddziale Sanitarnym paramilitarnej organizacji Związek Ziemstw i Miast (Sojuz Ziemskij i Gorodskoj), zajmującej się m.in. organizowaniem punktów informacyjnych i zaopatrzeniem szpitali. Po rewolucji październikowej mianowany został naczelnikiem milicji powiatowej w Bołogoje [?]. Wkrótce potem powrócił do Moskwy, gdzie pracował nadal jako prelegent. W 1918 ukończył studia. Zajmował się organizacją teatrów amatorskich jako przedstawiciel Ludowego Komisariatu Oświaty. W sierpniu 1918 udał się w tym celu najpierw do Bierdjanska, później do Nogajska na Ukrainie. W maju 1919 w Jekaterynosławiu organizował nabór do trupy teatralnej, po czym przeniósł się do Charkowa. Od 1919 jako profesor nadetatowy wykładał w tamtejszej Wolnej Wszechnicy Sztuki oraz wspólnie z Aleksandrem Bieleckim organizował Instytut Eksperymentalno-Teatralny (1920-21). Pełnił też obowiązki reżysera i kierownika amatorskiego zespołu teatralnego przy klubie artystycznym pracowników służby zdrowia Rajzdraw. W sierpniu 1920, podczas wojny polsko-bolszewickiej został aresztowany przez władze radzieckie i był przez cztery miesiące więziony jako zakładnik. Po zwolnieniu z obozu kontynuował pracę w teatrze w Charkowie. Latem 1921 powrócił do kraju i zamieszkał w Warszawie. Nawiązał krótkotrwałą współpracę ze Związkiem Teatrów Ludowych w Warszawie, wygłaszał prelekcje z dziedziny teorii i psychologii twórczości w działającej przy Związku Szkole Dramatycznej. W 1921 debiutował jako tłumacz przekładem wiersza W. Majakowskiego pt. Poeta-robotnik, zaś jako poeta wierszem pt. Muzyka motoru, opublikowanymi w „Robotniku” (nr 306; 350); z pismem tym współpracował następnie do 1923, ogłaszając recenzje literackie i teatralne. W 1922 przeniósł się do Łodzi, gdzie w marcu tegoż roku otrzymał posadę lektora w Teatrze Miejskim. Był członkiem Miejskiej Komisji Teatralnej i pod jej patronatem zajmował się organizowaniem przedstawień dla robotników zrzeszonych w związkach zawodowych; wraz z zespołem recytatorów występował w lokalach związkowych z wieczorami poetyckimi (tzw. Wieczory Nowej Poezji Polskiej). W 1922 współorganizował i do 1923 pełnił funkcję sekretarza Szkoły Dramatycznej w Łodzi, gdzie sporadycznie prowadził też zajęcia z historii i teorii teatru. W tym czasie drukował wiersze, recenzje, artykuły i przekłady z rosyjskiego na łamach dwutygodnika społeczno-kulturalnego, związanego z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski, „Kultura Robotnicza” (1922-23; podpisany Wan-ski) oraz jego kontynuacji „Nowa Kultura” (1923-24; także pod pseudonimem Wi-ski). Publikował także artykuły na temat teatru w „Scenie Polskiej” (1923), „Listach z Teatru” (1924-25) i „Życiu Teatru” (1924-25) oraz artykuły i recenzje w „Wiadomościach Literackich” (1924-26). Był nadto w 1923 współzałożycielem i przez kilka miesięcy redaktorem działu literackiego łódzkiego dziennika „Republika” (tu m.in. artykuły, recenzje literackie i teatralne podpisane Bohdan oraz Kroniki artystyczne podpisane: W.W., w., -w-). W 1923 ożenił się z Eleonorą Reginą Rakowską, lekarką. W tymże roku wstąpił do Komunistycznej Partii Polski (KPP) i Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Należał do Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich i Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Nawiązał współpracę z Sekcją Kulturalno-Oświatową przy Okręgowej Komisji Związków Zawodowych w Łodzi. Zorganizował i przez cztery miesiące prowadził studium teatralne przy związku młodzieży robotniczej Siła, a po jego likwidacji związał się w 1923 z amatorskim teatrem Scena Robotnicza, pełniąc początkowo nieoficjalnie, a w 1925 oficjalnie funkcję kierownika artystycznego oraz reżysera i inscenizatora m.in. wierszy i poematów W. Majakowskiego. Kontynuował działalność Sceny Robotniczej także po jej oficjalnym zamknięciu (spowodowanym wystawieniem Śmierci na gruszy) w maju 1925. Wygłaszał prelekcje na Uniwersytecie Ludowym w Warszawie. W 1926 pełnił funkcje sekretarza łódzkich związków zawodowych: skórzanego i budowlanego. W 1927-28 wchodził w skład kolegium redakcyjnego związanego z KPP miesięcznika literackiego „Dźwignia”, w którym publikował liczne artykuły, przekłady wierszy, recenzje filmowe i teatralne (podpisany m.in.: w., W.W.), redagował także trzy ostatnie numery pisma przed jego zamknięciem. W 1928 kandydował na posła do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z listy nr 13 Bloku Jedności Robotniczo-Chłopskiej i Polskiej Partii Socjalistycznej — Lewicy; jako pełnomocnik tej unieważnionej przez władze listy został aresztowany i osadzony w więzieniu śledczym przy ulicy Gdańskiej w Łodzi; prowadził tu wykłady i kółko dramatyczne. Po kilku miesiącach, m.in. wskutek interwencji literatów, został zwolniony za kaucją (wpłaconą przez MOPR) i oddany pod dozór policyjny. Z obawy przed grożącym wyrokiem i na polecenie kierownictwa KPP, zaopatrzony w fałszywe dokumenty wyjechał przez Gdańsk do Berlina. Jesienią 1928 zorganizował tam amatorski Zespół Polskiej Sceny Robotniczej, był jego kierownikiem, aktorem i reżyserem. Wydalony z Berlina za działalność polityczną od 1929 przebywał w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). W lipcu tego roku zamieszkał w Kijowie. Od września kierował Polskim Teatrem Studium, przemianowanym później na Polską Pracownię Teatralną POLPRAT, a w sierpniu 1930 przekształconą z kolei w Pierwszy Państwowy Teatr Polski, którego tymczasowo został dyrektorem; jego działalność na tym stanowisku była atakowana przez członków teatru i polskie środowiska komunistyczne. Współpracował z prasą polonijną i radziecką, m.in. z miesięcznikiem polityczno-kulturalnym „Kultura Mas”, centralnym organem Sekcji Polskiej Wszechzwiązkowego Zjednoczenia Zrzeszeń Pisarzy Proletariackich, oraz „Kulturą Radziecką” i „Teatrem Międzynarodowym”. Po rozstaniu z pierwszą żoną ożenił się w 1929 z Wandą Sabiłło, aktorką. Latem 1930 przebywał na Krymie, lecząc postępującą gruźlicę. W lutym 1931 został wraz z żoną zwolniony z pracy w teatrze. Przeniósł się na krótko do Charkowa, a następnie we wrześniu tegoż roku do Moskwy, gdzie podjął współpracę z Międzynarodowym Związkiem Teatrów Robotniczych (w 1932 wchodził w skład sekretariatu) oraz prowadził amatorski zespół teatralny. Publikował artykuły i tłumaczenia wierszy z języka rosyjskiego w „Trybunie Radzieckiej”. Był członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Pisarzy Rewolucyjnych oraz członkiem związku zawodowego drukarzy. Aresztowany 11 września 1933 w Moskwie na podstawie fałszywego oskarżenia o szpiegostwo i przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej, 9 marca 1934 został skazany na śmierć i 1 czerwca tegoż roku rozstrzelany.
W 1956 po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego został zrehabilitowany przez Wojskowe Kolegium Sądu Najwyższego ZSRR.

Twórczość

1. Giełda światowa. Obraz sceniczny. Prapremiera: w inscenizacji W. Wandurskiego. Łódź, Scena Robotnicza 1923. Pierwodruk pt. Giełda wszechświatowa. „Kultuta Robotnicza” 1923 nr 10-12. Wyd. osobne Warszawa: „Książka” 1923, 32 s. Polskie Radio 1974. Przedruk zob. poz. .

Druk pt. Giełda wszechświatowa autor podpisany: Wit; wydanie osobne autor podpisał: Wi-ski.

2. Śmierć na gruszy. Zabawa sceniczna w 3 aktach. Prapremiera: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1925. Druk zob. poz. s. 41-215.

Prapremiera ze scenografią zaprojektowaną przez W. Wandurskiego.

Przekłady

czeski

Smrt na hrušce. [Przeł.] J. Horn. Brno, Národni Divadlo 1926.

Adaptacje

teatralne

Adaptacja i oprac.: B. Bołsanowski, W. Kochański. Projekt dekoracji i kostiumów: B. Cybulska. Warszawa: Wydawnictwo Związkowe Centralnej Rady Związków Zawodowych 1963, 159 s.
Adaptacja: J. Broszkiewicz, T. Mierzeja. Wystawienie: Nowa Huta, Teatr Ludowy 1964.
Adaptacja: T. Żuchniewski pt. Śmiertka na gruszy. Wystawienie: Olsztyn, Teatr im. S. Jaracza 1965.
Adaptacja: J. Broszkiewicz, J. Szajna. Wystawienie: Warszawa, Teatr Studio 1978.

radiowe

Adaptacja: K. Białek. Polskie Radio 1971. Druk: Teatr Polskiego Radia 1972 nr 2 s. 35-52. Przekł.: norweski: Doden i paeretreet. [Przeł.:] K. Mandelstams, O. Odland. Oslo [ok. 1980], powielone.

telewizyjne

Scenariusz na motywach adaptacji J. Broszkiewicza i T. Mierzei. Telewizja Polska 1967.

3. Trzy salwy. Biuletyn poetycki. [Wiersze; autorzy:] W. Broniewski, S.R. Stande, W. Wandurski. Warszawa: Nakład autorów 1925, 47 s. Wyd. nast.: wyd. 2 Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1956, wyd. 3 tamże 1967.

Adaptacje

telewizyjne

Adaptacja: H. Drygalski. Telewizja Polska 1961.

4. Gra o Herodzie. Mięsopust proletariacki. Prapremiera w inscenizacji W. Wandurskiego. Łódź, Scena Robotnicza 1926. Wyd. Warszawa: Spółdzielnia Księgarska „Książka” 1926, 64 s. Telewizja Polska 1956. Druk z prologiem pióra A. Sterna. „Praca Świetlicowa” 1958 nr 9 s. 17-48. Przedruk zob. poz. .

5. Sadze i złoto. [Wiersze]. Kraków: Drukarnia Narodowa 1926, 43 s. Przedruk zob. poz. .

Tu m.in. poemat Od północy do świtu, zob. poz. .

6. W hotelu „Imperializm. Plakat sceniczny. Prapremiera w inscenizacji W. Wandurskiego. Berlin, Polska Scena Robotnicza 1929. Wyd. osobne Moskwa: Wydawnictwo „Trybuna” 1929, 72 s. Przedruk zob. poz. .

W wydaniu z 1929 druk wskazówek inscenizacyjnych, s. 60-72.

Przekłady

rosyjski

Wystawienie: Moskwa 1929.

7. Raban. Sztuka w 4 aktach. Druk fragmentów pt. „Jeszcze pańska nie zginęła” „Kultura Masowa”, Moskwa 1931 nr 1 s. 55-59; „Trybuna Radziecka”, Moskwa 1931 nr 1 s. 55-59, nr 11 s. 13. Prapremiera: Kijów, Pierwszy Państwowy Teatr Polski 1932. Druk zob. poz. s. 217-375. Por. poz. .

Przekłady

rosyjski

Wystawienie: Moskwa, Teatr Moskiewskiej Obwodowej Rady Związków Zawodowych (MOSPS) 1932. Wyd. Moskva 1933.

Adaptacje

teatralne

Adaptacja: T. Mierzeja. Bielawa, Teatr Robotniczy przy Zakładowym Domu Kultury Zakładów Przemysłu Bawełnianego 1979.

8. Wbrew. 5 epizodów walki rewolucyjnej w Polsce. [Moskwa]: Młoda Gwardia 1933, 80 s.

Przekłady

rosyjski

Naperekor. Pjat' epizodov revolucjonnoj borby v fašistskoj Polše. Moskva, Leningrad 1933.

Adaptacje

Adaptacja dla świetlic sztuki Raban [poz. ].

9. Wiersze i dramaty. Wybór i wstęp: G. Lasota. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958, 374 s.

Zawartość

Wiersze [poz. ]; Śmierć na gruszy [poz. ]; Raban [poz. ].

10. Od północy do świtu. [Poemat]. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie 1967, 7 s. Por. poz. .

11. Plakaty sceniczne. Oprac. i wstęp: H. Karwacka. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie 1970, 312 s.

Zawartość

Dramaty: Giełda światowa [poz. ]; Gra o Herodzie [poz. ]; W hotelu „Imperializm” [poz. ]; Wbrew [poz. ]. — Inscenizacje: Inscenizacje podań ludowych; Nowa scena robotnicza; Wskazówki inscenizacyjne do „W hotelu” [dot. poz. ]; Inscenizacja „Radio-Maj” [dot. Przekłady i adaptacje, poz. ]; Wskazówki inscenizacyjne do „Wbrew” [dot. poz. ].

Utwory niepublikowane

Nadto wg inf. H. Karwackiej (Bibliografia Witolda Wandurskiego. W tejże: Witold Wandurski. Łódź 1968) niepublikowane utwory dramatyczne (zaginione):.

Marcin Kasprzak. Dramat historyczny. Powst. ok. 1933.
Trampolina. Komedia w 4 aktach. Powst. ok. 1933.
Wiara, Nadzieja i Miłość. Melodramat w 4 aktach. Powst. 1933.

Przekłady i adaptacje

1. W. Majakowski: Prolog heroiczno-satyrycznego widowiska: „Misterium Buffo. Przeł. W. Wandurski. Wystawienie w inscenizacji W. Wandurskiego: Warszawa, zespół amatorski studentów Uniwersytetu Ludowego 1922; Łódź, Scena Robotnicza 1924. Druk „Nowa Kultura” 1923 nr 5 s. 149-151. Przedruk w: Nowa Scena Robotnicza. Warszawa 1923; W. Majakowski: Wybór poezji. Warszawa 1927; W. Majakowski: Misterium-buffo. Heroiczny, epicki i satyryczny obraz naszej epoki. Tłumaczenie: A. Stern. Tłumaczenie prologu W. Wandurski. Adaptacja tekstu i uwagi inscenizacyjne: L. Zamkow-Słomczyńska. Scenografia: J. Skarżyński. Muzyka: E. Pałłasz. Warszawa 1962; Teatr radziecki. T. 1. Warszawa 1967.
Druk w „Nowej Kulturze” autor przekładu podpisany: (W.W.).
2. I. Goll: Wybuch. Dramat w 1 akcie. Przeł. W. Wandurski. Nowa Kultura 1923 nr 3 s. 82-87. Przedruk w: Nowa Scena Robotnicza. Warszawa 1923. Wystawienie: w inscenizacji W. Wandurskiego. Berlin, Polska Scena Robotnicza 1929.
Druk w „Nowej Kulturze” autor przekładu podpisany: Wi-ski.
3. M. Twain: Tomek Sawyer, czyli przygody urwisa. Widowisko w 4 aktach (20 obrazach). Adaptacja: W. Wandurski. Powst. ok. 1925.

Adaptacje

Adaptacja zapowiadana w programie Teatru im. Bogusławskiego w Warszawie na rok 1925, przygotowywana przez zespół Polski Pracowni Teatralnej POLPRAT w Kijowie w 1930, nie dopuszczona do wystawienia przez Komisję Repertuarową. (Informacja: H. Karwacka: Witold Wandurski. Łódź 1968 s. 259, 333).
4. N. Gogol: Opowieść o kłótni Iwana Iwanowicza z Iwanem Nikiforowiczem. [Przeł. W. Wandurski]. Warszawa: J. Mortkowicz 1927, 59 s.
Przekład anonim.
5. Czerwony siew. Przeł. i inscenizacja W. Wandurski. Wystawienie: Kijów, Polska Pracownia Teatralna POLPRAT 1930.
Autor utworu nieustalony. — Informacje jak w poz. s. 376-377.
6. W. Majakowski, O. Brik, N. Asiejew: Radio-Maj. Groteska w 3 aktach. Przeł. B. Jasieński. Adaptacja i reżyseria: W. Wandurski. Wystawienie: Kijów, Polska Pracownia Teatralna POLPRAT 1930.
Uwagi inscenizacyjne zob. Twórczość poz. 11.
7. I.K. Mikitenko: Dyktatura. [Utwór dramatyczny]. Tłumaczenie i adaptacja: W. Wandurski. Wystawienie: Kijów, Polska Pracownia Teatralna POLPRAT 1930. [Inf. jak w poz. s. 377].
8. J. Słowacki: Sen srebrny Salomei. Adaptacja: W. Wandurski. ok. 1930.
Sztuka przygotowywana przez zespół Polski Pracowni Teatralnej POLPRAT w Kijowie w 1930, nie dopuszczona do wystawienia przez Komisję Repertuarową (informacja jak w poz. s. 376).
9. G. Kobec: Huta. [Utwór dramatyczny]. Tłumaczenie: W. Wandurski. Wystawienie: Kijów, Pierwszy Państwowy Teatr Polski 1931. [Inf. jak w poz. s. 377].

Prace redakcyjne

1. Nowa Scena Robotnicza. Utwory sceniczne W. Majakowskiego, I. Golla i M. Brauna. [Pod red. i ze wstępem W. Wandurskiego]. Warszawa: Spółdzielnia Księgarska „Książka 1923, 31 s.
Tu m.in. przekłady W. Wandurskiego. Zob. Przekłady i adaptacje poz. , .
2. J. Hasek: Dzielny wojak Szwejk. Satyra na wojnę w 11 obrazach. Wg inscenizacji A. Grina spolszczył i przerobił A. Stankiewicz, red. i przedmowa: W. Wandurski. Moskwa: Młoda Gwardia 1932.
Informacja: H. Karwacka: Bibliografia Witolda Wandurskiego. W tejże: Witold Wandurski. Łódź 1968.

Omówienia i recenzje

Autor o sobie

W. Wandurski: Zeznania w więzieniu GPU. Przeł. E. Rybarska. Oprac. M. Wosiek. Pamiętnik Teatralny 1996 z. 3/4 [tu protokóły przesłuchań z 13-14 IX 1933].

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 4. Warszawa 1966.
H. Karwacka: Bibliografia Witolda Wandurskiego. W tejże: Witold Wandurski. Łódź 1968.
Słownik biograficzny teatru polskiego. [T. 1]. Warszawa: 1973.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (A.Z. Makowiecki).

Ogólne

Książki

W. Filler: Na lewym torze. Teatr Witolda Wandurskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1967, 105 s.
H. Karwacka: Witold Wandurski. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie 1968, 403 s.

Artykuły

G. Lasota: Wandurski. Dialog 1958 nr 9.
A. Fewralski: Majakowski, Wandurski, Jasieński. Dialog 1962 nr 9.
E. Balcerzan: Teatr Wandurskiego. Proscenium 1964 nr z III/IV.
M. Stępień: Kijowska scena Wandurskiego. Dialog 1966 nr 8.
K. Sierocka: Polonia radziecka 1917-1939. Warszawa 1968, passim.
B. Lasocka: Trzeba mieć śmiałość iść raz obraną drogą. Miesięcznik Literacki 1969 nr 6.
Z. Żabicki: Wandurski — człowiek „wielkiej reformy. Dialog 1969 nr 7.
H. Karwacka: Witold Wandurski — propagator twórczości Włodzimierza Majakowskiego w Polsce. „Prace Polonistyczne” Seria 28: 1972.
E. Kozikowski: Witold Wandurski. W tegoż: Łódź i pióro. Łódź 1972.
T. Kołakowski: Literatura radziecka w eksperymentach teatralnych Wandurskiego. St. Rossica 1976 t. 1, przedruk w tegoż: Dramat radziecki na scenach polskich w dwudziestoleciu międzywojennym. Warszawa 1982.
H. Karwacka: Witold Wandurski o kinie i filmie. Acta Universitatis Lodziensis 1981 nr 2.
T. Gicgier: Witold Wandurski. W tegoż: Opowieści o dawnych poetach Łodzi. Łódź 1995.
P. Horbatowski: W szponach polityki. Polskie życie teatralne w Kijowie 1919-1938. Warszawa 1999, passim.
A.R. Burzyńska: Pochwała kontrolowanej anarchii Witolda Wandurskiego. „Śmierć na gruszy” (1923). W tejże: Mechanika ludu. Kraków 2005.

Śmierć na gruszy

B. Jasenskij: Sljachi polskoho proletarskoho tieatra. „Proletarskaja Pravda”, Kijów 1930 nr z 25 V.

Trzy salwy

S. Napierski: Reakcjoniści. Wiadomości Literackie 1925 nr 50.
[A. Polewka] A.P.Gazeta Literacka1926 nr 2.
A. Słucki. „Twórczość1957 nr 3.
[A. Włodek] (A.W.). Życie Literackie 1957 nr 6.
J. Wyka: Nieugaszony ogień. Nowości Literackie i Wydawnicze 1957 nr 3.
S. Wygodzki: O autorach „Trzech salw. W: Księga wspomnień 1919-1939. Warszawa 1960, passim.
G. Gazda: Poezja walką. (Z problemów poetyki „Ziemi na lewo” [B. Jasieńskiego i A. Sterna] i „Trzech salw” [W. Broniewskiego, S.R. Standego, W. Wandurskiego]. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Polonica 1975 nr 2.

Gra o Herodzie

A. Słonimski: Pomyłka. Wiadomości Literackie 1926 nr 27.

Sadze i złoto

[T. Peiper] T.P.Zwrotnica1926 nr 10, przedruk w tegoż: O wszystkim i jeszcze o czymś. Kraków 1974.
S. Napierski. „Wiadomości Literackie1927 nr 22.

Wiersze i dramaty

J. Wyka: Poezja przedmieścia i teatr ludowy. Twórczość 1959 nr 8.