WANDURSKI Witold

Urodzony 8 kwietnia 1891 w osadzie Granica pod Będzinem; syn Wacława Wandurskiego, urzędnika pocztowego, i Marii z Eggertów. W dzieciństwie mieszkał krótko wraz z rodziną w Częstochowie, następnie w Łodzi, gdzie od 1901 uczęszczał do Państwowego Gimnazjum Rządowego im. Romanowych. Redagował tu wydawane konspiracyjnie pisemko szkolne „Poriwy” (Porywy), w którym zamieścił pierwsze własne utwory. W 1911 został relegowany ze szkoły. Po zdaniu matury w gimnazjum męskim w Piotrkowie Trybunalskim studiował krótko na Politechnice Warszawskiej. Jesienią 1913 wyjechał do Moskwy i podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Moskiewskim. W tym czasie rozpoczął twórczość literacką. Debiutował w 1914 na łamach „Przeglądu Wileńskiego” recenzją powieści W. Reymonta Rok 1794 pt. Pod wrażeniem ostatniej powieści Reymonta (nr 21/22; podpisany Wi-ski). Podczas I wojny światowej, latem 1915 przebywał w Warszawie. Został wówczas ewakuowany i zatrzymał się w majątku Mieszkucie na Wileńszczyźnie, gdzie udzielał korepetycji. Następnie powrócił do Moskwy i kontynuował naukę. W 1916 podjął pracę prelegenta na Uniwersytecie im. A.Ł. Szaniawskiego w Moskwie. W 1917 (po rewolucji lutowej) pracował przez pewien czas w milicji w rejonie Marijnej Roszczi, później przebywał u rodziców w Pskowie. Przed październikiem tegoż roku przeniósł się do miejscowości Bołogoje (gubernia nowogródzka). Pracował w Oddziale Sanitarnym paramilitarnej organizacji Związek Ziemstw i Miast (Sojuz Ziemskij i Gorodskoj), zajmującej się m.in. organizowaniem punktów informacyjnych i zaopatrzeniem szpitali. Po rewolucji październikowej mianowany został naczelnikiem milicji powiatowej w Bołogoje [?]. Wkrótce potem powrócił do Moskwy, gdzie pracował nadal jako prelegent. W 1918 ukończył studia. Zajmował się organizacją teatrów amatorskich jako przedstawiciel Ludowego Komisariatu Oświaty. W sierpniu 1918 udał się w tym celu najpierw do Bierdjanska, później do Nogajska na Ukrainie. W maju 1919 w Jekaterynosławiu organizował nabór do trupy teatralnej, po czym przeniósł się do Charkowa. Od 1919 jako profesor nadetatowy wykładał w tamtejszej Wolnej Wszechnicy Sztuki oraz wspólnie z Aleksandrem Bieleckim organizował Instytut Eksperymentalno-Teatralny (1920-21). Pełnił też obowiązki reżysera i kierownika amatorskiego zespołu teatralnego przy klubie artystycznym pracowników służby zdrowia Rajzdraw. W sierpniu 1920, podczas wojny polsko-bolszewickiej został aresztowany przez władze radzieckie i był przez cztery miesiące więziony jako zakładnik. Po zwolnieniu z obozu kontynuował pracę w teatrze w Charkowie. Latem 1921 powrócił do kraju i zamieszkał w Warszawie. Nawiązał krótkotrwałą współpracę ze Związkiem Teatrów Ludowych w Warszawie, wygłaszał prelekcje z dziedziny teorii i psychologii twórczości w działającej przy Związku Szkole Dramatycznej. W 1921 debiutował jako tłumacz przekładem wiersza W. Majakowskiego pt. Poeta-robotnik, zaś jako poeta wierszem pt. Muzyka motoru, opublikowanymi w „Robotniku” (nr 306; 350); z pismem tym współpracował następnie do 1923, ogłaszając recenzje literackie i teatralne. W 1922 przeniósł się do Łodzi, gdzie w marcu tegoż roku otrzymał posadę lektora w Teatrze Miejskim. Był członkiem Miejskiej Komisji Teatralnej i pod jej patronatem zajmował się organizowaniem przedstawień dla robotników zrzeszonych w związkach zawodowych; wraz z zespołem recytatorów występował w lokalach związkowych z wieczorami poetyckimi (tzw. Wieczory Nowej Poezji Polskiej). W 1922 współorganizował i do 1923 pełnił funkcję sekretarza Szkoły Dramatycznej w Łodzi, gdzie sporadycznie prowadził też zajęcia z historii i teorii teatru. W tym czasie drukował wiersze, recenzje, artykuły i przekłady z rosyjskiego na łamach dwutygodnika społeczno-kulturalnego, związanego z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski, „Kultura Robotnicza” (1922-23; podpisany Wan-ski) oraz jego kontynuacji „Nowa Kultura” (1923-24; także pod pseudonimem Wi-ski). Publikował także artykuły na temat teatru w „Scenie Polskiej” (1923), „Listach z Teatru” (1924-25) i „Życiu Teatru” (1924-25) oraz artykuły i recenzje w „Wiadomościach Literackich” (1924-26). Był nadto w 1923 współzałożycielem i przez kilka miesięcy redaktorem działu literackiego łódzkiego dziennika „Republika” (tu m.in. artykuły, recenzje literackie i teatralne podpisane Bohdan oraz Kroniki artystyczne podpisane: W.W., w., -w-). W 1923 ożenił się z Eleonorą Reginą Rakowską, lekarką. W tymże roku wstąpił do Komunistycznej Partii Polski (KPP) i Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Należał do Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich i Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Nawiązał współpracę z Sekcją Kulturalno-Oświatową przy Okręgowej Komisji Związków Zawodowych w Łodzi. Zorganizował i przez cztery miesiące prowadził studium teatralne przy związku młodzieży robotniczej Siła, a po jego likwidacji związał się w 1923 z amatorskim teatrem Scena Robotnicza, pełniąc początkowo nieoficjalnie, a w 1925 oficjalnie funkcję kierownika artystycznego oraz reżysera i inscenizatora m.in. wierszy i poematów W. Majakowskiego. Kontynuował działalność Sceny Robotniczej także po jej oficjalnym zamknięciu (spowodowanym wystawieniem Śmierci na gruszy) w maju 1925. Wygłaszał prelekcje na Uniwersytecie Ludowym w Warszawie. W 1926 pełnił funkcje sekretarza łódzkich związków zawodowych: skórzanego i budowlanego. W 1927-28 wchodził w skład kolegium redakcyjnego związanego z KPP miesięcznika literackiego „Dźwignia”, w którym publikował liczne artykuły, przekłady wierszy, recenzje filmowe i teatralne (podpisany m.in.: w., W.W.), redagował także trzy ostatnie numery pisma przed jego zamknięciem. W 1928 kandydował na posła do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z listy nr 13 Bloku Jedności Robotniczo-Chłopskiej i Polskiej Partii Socjalistycznej — Lewicy; jako pełnomocnik tej unieważnionej przez władze listy został aresztowany i osadzony w więzieniu śledczym przy ulicy Gdańskiej w Łodzi; prowadził tu wykłady i kółko dramatyczne. Po kilku miesiącach, m.in. wskutek interwencji literatów, został zwolniony za kaucją (wpłaconą przez MOPR) i oddany pod dozór policyjny. Z obawy przed grożącym wyrokiem i na polecenie kierownictwa KPP, zaopatrzony w fałszywe dokumenty wyjechał przez Gdańsk do Berlina. Jesienią 1928 zorganizował tam amatorski Zespół Polskiej Sceny Robotniczej, był jego kierownikiem, aktorem i reżyserem. Wydalony z Berlina za działalność polityczną od 1929 przebywał w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). W lipcu tego roku zamieszkał w Kijowie. Od września kierował Polskim Teatrem Studium, przemianowanym później na Polską Pracownię Teatralną POLPRAT, a w sierpniu 1930 przekształconą z kolei w Pierwszy Państwowy Teatr Polski, którego tymczasowo został dyrektorem; jego działalność na tym stanowisku była atakowana przez członków teatru i polskie środowiska komunistyczne. Współpracował z prasą polonijną i radziecką, m.in. z miesięcznikiem polityczno-kulturalnym „Kultura Mas”, centralnym organem Sekcji Polskiej Wszechzwiązkowego Zjednoczenia Zrzeszeń Pisarzy Proletariackich, oraz „Kulturą Radziecką” i „Teatrem Międzynarodowym”. Po rozstaniu z pierwszą żoną ożenił się w 1929 z Wandą Sabiłło, aktorką. Latem 1930 przebywał na Krymie, lecząc postępującą gruźlicę. W lutym 1931 został wraz z żoną zwolniony z pracy w teatrze. Przeniósł się na krótko do Charkowa, a następnie we wrześniu tegoż roku do Moskwy, gdzie podjął współpracę z Międzynarodowym Związkiem Teatrów Robotniczych (w 1932 wchodził w skład sekretariatu) oraz prowadził amatorski zespół teatralny. Publikował artykuły i tłumaczenia wierszy z języka rosyjskiego w „Trybunie Radzieckiej”. Był członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Pisarzy Rewolucyjnych oraz członkiem związku zawodowego drukarzy. Aresztowany 11 września 1933 w Moskwie na podstawie fałszywego oskarżenia o szpiegostwo i przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej, 9 marca 1934 został skazany na śmierć i 1 czerwca tegoż roku rozstrzelany.
W 1956 po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego został zrehabilitowany przez Wojskowe Kolegium Sądu Najwyższego ZSRR.