BIO

Urodzony 8 grudnia 1907 w Kasinie Wielkiej pod Limanową; syn Wojciecha Pacha, organisty, i Zofii z Krzeptowskich, spokrewnionej z Janem Krzeptowskim-Sabałą, gawędziarzem ludowym. W 1909 zamieszkał wraz z rodziną w Nowym Bystrem za Gubałówką, a następnie w Zakopanem, gdzie uczęszczał do szkoły ludowej. Po jej ukończeniu uczył się od 1919 w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem; w 1923 otrzymał dyplom wydziału stolarskiego. Uzyskawszy uprawnienia czeladnicze, po okresie terminowania w warsztacie stolarskim i rzeźbiarskim Wojciecha Brzegi, podjął pracę w Fabryce Mebli „Strug”. Ukończył kursy sanitarne organizowane przez Polski Czerwony Krzyż i po złożeniu egzaminów w Państwowym Zakładzie Higieny, został w 1929 zatrudniony jako kontroler sanitarny w Miejskim Urzędzie Sanitarnym w Zakopanem. Występował jako aktor w jasełkach i komediach wystawianych w latach dwudziestych przez amatorskie zespoły teatralne w Zakopanem oraz był członkiem chóru Echo Tatrzańskie. Od 1928 wygłaszał publicznie układane przez siebie wiersze, gawędy i odczyty o charakterze wspomnieniowym i historycznym; jego utwory krążyły także w przekazie ustnym. W 1938 ożenił się z Marią z Obrochtów. Podczas okupacji niemieckiej pracował jako dezynfektor miejski oraz kierownik zakładu kąpielowego i odwszalni. Uczestniczył w działalności konspiracyjnej. Spisane teksty gawęd powstałych przed 1939 zostały spalone w czasie okupacji. Po wojnie pracował nadal w zakopiańskiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej (do przejścia na emeryturę w 1972). Równocześnie kontynuował twórczość literacką. Pierwszy wiersz pt. Śmierć Bartusia Obrochty opublikował w 1946 na łamach „Gazety Podhalańskiej” (nr 8). W następnych latach pisał pieśni, kolędy, sztuki i programy artystyczne związane z folklorem góralskim, był też choreografem tańców regionalnych. Współorganizował góralskie zespoły artystyczne, w 1946-53 kierował Zespołem Amatorskim Związku Zawodowego Leśników i Pracowników Przemysłu Drzewnego w Kościelisku, a następnie do 1957 prowadził Zespół im. J. Krzeptowskiego-Sabały przy Tatrzańskiej Spółdzielni Dziewiarskiej w Zakopanem. W 1957-67 kierował Zespołem im. Klimka Bachledy przy zakopiańskim oddziale Związku Podhalan. Wraz z tym zespołem wyjeżdżał za granicę, m.in. na Węgry, do Bułgarii, USA i Kanady. W 1957 został prezesem reaktywowanego Związku Podhalan. Współorganizował Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem. Aktywnie działał w Stowarzyszeniu Twórców Ludowych i Klubie Literackim w Zakopanem. Popularyzował literaturę, sztukę i gwarę podhalańską, m.in. podczas wieczorów autorskich organizowanych w domach wczasowych i sanatoriach. Był autorem tekstów mów okolicznościowych, w tym pogrzebowych. Rzeźbił świątki, malował na szkle (jego prace prezentowano na wystawach). Należał do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Był radnym oraz członkiem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zakopanem, a w 1957-58 członkiem Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie. Otrzymał wiele nagród literackich, m.in. nagrody miasta Zakopane (1963, 1966, 1969), nagrodę Międzywojewódzkiego Klubu Pisarzy Ludowych, Wydziału Kultury Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie, „Kameny”, Wydawnictwa Lubelskiego i Wojewódzkiego Domu Kultury (1966), nagrody w konkursie gawędziarzy ludowych „Sabałowe bajanie” (1967, 1977), w konkursie gawędziarzy i instrumentalistów ludowych (Bukowina Tatrzańska 1970, 1973), nagrodę w konkursie literackim w ramach XI Jesieni Tatrzańskiej (1972), w konkursie poetyckim im. J. Pocka (1974, 1976). Odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1955), Krzyżem Kawalerskim (1966) i Krzyżem Oficerskim (1977) Orderu Odrodzenia Polski, odznaką „Zasłużony Działacz Kultury”. Zmarł 5 lipca 1980 w Zakopanem.

Twórczość

1. Halny wiatr. Libretto operowe. Powst. ok. 1952.

Opera nie została ukończona z powodu śmierci kompozytora J. Maklakiewicza [inf.: W. Pieńkowski. „Słowo Powszechne1952 nr 144].

2. Bajdy przy watrze. [Współautor:] W. Jarzębowski. Warszawa: Nasza Księgarnia 1957, 94 s.

Tu A. Pach: Uśpiony rycerz Giewont; O starodawnyk tatrzanskik ludziak; Co się pod Tatrami w downyk lasak działo; Wantule; Jonosik; Gąsienica; O śpiącyk rycerzak i złotej kacce; Jako Sabała doktora Chałubińskiego golił; Jako lew królem był; Honorni gazdowie; Kuba pocciorz; Stary baca; Orla Pyrć; Posiady; Ślubno mowa; Strasydło; Jako Chramiosek wydar się śmierzci; Jako Bartek Obrochta kozicom groł; Sumar; Wóz bez dyśla i konia; O tym, jako chłopy żabę zjedli; Góralska medycyna; Iskrzyk.

3. Zgrzebne paździerze. [Wiersze i gawędy]. Wstęp: R. Rosiak. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1976, 46 s.

Zawartość

M.in. z poz. : Jako chłopy bez chytrość żabę zjedli; Jako Chramiosek wydar się śmierzci; Jako Sabała doktora Chałubińskiego golił; Ślubno mowa; Wóz bez dyśla i kónia, – nadto: Babrosie; Dwie osoby boskie; Ka on był?; Legenda o Rogoźniku; Święci ze zakopiańskiego kościoła.

4. Drzewiej pod Giewontem. Posłowie i przypisy: T. Komorowska. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1977, 139 s.

Zawartość

Z minionej przeszłości [wstęp]. – Legendy i opowiadania z poz. : Uśpiony rycerz Giewont; Co się pod Tatrami w downyk lasak działo; O starodawnyk tatrzańskik ludziak; Gąsienica; Wantule; Kuba pocciorz; Jako Sabała doktora Chałubińskiego golił; Jako Bartek Obrochta kozicom groł; Honorni gazdowie; Orla Pyrć; Jako Chramiosek wydar się śmierzci; Ślubno mowa; O tym, jako chłopy żabę zjedli; Posiady; Strasydło; Sumar; Góralsko medycyna; Wóz bez dyśla i kónia, – z poz. : Legenda o Rogoźniku; Święci ze zakopiańskiego kościoła; Dwie osoby boskie; Babrosie, – nadto: Zomek na skałce; Zbójnicki kościółek; Ranysberg; Wielki hetman zbójnicki Grzegorz Dzielski; Skąd się wzieni śpiący rycerze?; Drzewiej pod Giewontem; Zbójnickie talary; Skarby z Cyganki; Jak cie wrony na gniazdo nie weznom, bedzie z tobie chłop; Osiem złotyk talarów na wiano; O Lachu z Gdowa; Ka cień krzyżyka padnie na świentego Jana; Zbójnicko chałpa; W Dolinie Kościeliskiej; Zły duk w Kościeliskak; Krzyż Wincentego Pola; Sabała; Jako się Jędrkowe sumienie porusyło; Leśne prawo; Strzelba; Góralski doktor; Jak w Zokopane kolej budowali; O tym, jak Kornel Makuszyński gwarzył do pieska Alusia; Carownicy; Jako się Józek Cysorz z niedźwiedziem spotkoł; Jako Gustaw Baniecki świętym został; Jako się Józusiowi w dzień wigilijny baba odmieniła; Grzesyła urodom; Niemrawy turysta; Zdarzenie w Nowy Rok; Raj był w Pięci Stawak Polskik; Góralskie portki; Jako Wojtek ostał doktorem; Pchły; Stary baca; Sąsiedzi; Pomału się wlece; Z wierchową nutą w Hamaryce; Tatry. – Zwyczaje [z tekstami piosenek]: Chrzciny; Kołysanki; Zabawy dziecięce; Śpiewki sieroce; Śpiewki pasterskie; Zaloty; Wicie różdżek; Wesele; Odpusty; Pogrzeb; Obrzędy wiosenne: Palmy. Kołatki i grzechotki. Pisanki. Śmigus-dyngus. Fakły. Zielone Święta. Redyk; Zwyczaje jesienne: Rafanie i międlenie lnu. Posiady. Obrzędy budarskie. Zaduszki; Obrzędy związane z okresem świąt Bożego Narodzenia: Wigilia. Jaślikarze. Dzień Nowego Roku.

5. W cornej izbie. Wieczornica góralska ułożona z wierszy i prozy poety Skalnego Podhala A. Pach. Zapis nutowy: J. Pasierb-Orland. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1977, 44 s.

6. W siąpawicach dziejowych. Od Samuela Zborowskiego do Juliusza Zborowskiego (1560-1960). Oprac. graficzne E. Murawska. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1983, 384 s.

Krótkie opowieści i notatki dotyczące historii Podhala, kultury mówionej i pisanej, obrzędowości, budownictwa, zdobnictwa oraz turystyki, taternictwa i ratownictwa górskiego.

Wydania osobne tekstów pieśni z nutami, m.in.

Zagrały fulorki. [Pastorałka]. [Muzyka:] J. Pasierb-Orland, 4 s. Druk w: J. Pasierb-Orland: Pastorałki góralskie. Kraków 1968 s. 6-10.
Echa tatrzańskie. Suita na motywach góralskich. [Muzyka:] M. Woźny, J. Pasierb-Orland. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne 1973, 27 s.
Msza góralska. [Muzyka:] T.W. Maklakiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Muzyczne Agencji Autorskiej 1989, 19 s.

Scenariusze widowisk teatralnych

Regionalne widowiska wystawione przez zespoły amatorskie

Informacja: R. Rosiak w: A. Pach: Zgrzebne paździerze, s. 8.

Bartusiowa śmierć.
Na skalnej ziemi.
Podłazy.
Prządki.
W Sabałowyk rokak.

Utwory niepublikowane, niedatowane

Rękopisy dostępne w Muzeum Tatrzańskim im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem:.

Mowy pogrzebowe (i inne okolicznościowe), 101 k.
Życiorys Jana Obrochty.

Omówienia i recenzje

Słowniki i bibliografie

Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000 (W. Wnuk).

Ogólne

Artykuły

W. Wnuk: Adam spod Giewontu. W tegoż: Na góralską nutę. Warszawa 1975.
T. Szczepanek: Adam Pach – przeprosiny pośmiertne. Chłopska Droga 1980 nr 88 [dot. mów pogrzebowych].
R. Wójcik: Adam Pach. Chłopska Droga 1980 nr 57.
A. Zaczyński: Gawędziarz w cyfrowanych portkach. Literatura Ludowa 1984 nr 1.
A. Brzozowska-Krajka: Stereotypy współczesnej ludowej poezji podhalańskiej. Literatura Ludowa 1985 nr 1/2.
R. Sulima: Ludowe zaświaty. (O mowach pogrzebowych Adama Pacha). Regiony 1993 nr 4.

Zgrzebne paździerze

I. Sikora. „Literatura Ludowa1977 nr 1.

Drzewiej pod Giewontem

M. Jagiełło: Góralskie legendy. Nowe Książki 1978 nr 12.

W siąpawicach dziejowych

J. Kajtoch: Byli chłopcy, byli.... Gazeta Krakowska 1983 nr 115.
R. Sulima. „Literatura Ludowa1986 nr 2.