STAWAR Andrzej

Urodzony 30 kwietnia 1900 w Warszawie; syn Antoniego Janusa i Franciszki z Tałajów, bezrolnych chłopów, którzy przenieśli się do Warszawy w poszukiwaniu pracy. Uczęszczał do gimnazjum rządowego. W czasie I wojny światowej, po wkroczeniu wojsk niemieckich do Warszawy w 1915, przerwał naukę i pracował jako robotnik. W 1919-22 służył w Wojsku Polskim. Kształcił się samodzielnie, zdobywając wiedzę w zakresie literatury polskiej i rosyjskiej oraz teorii marksistowskiej. Ok. 1923 związał się z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski (KPRP, od 1925 Komunistyczna Partia Polski, KPP) i pracował w jej Centralnej Redakcji, przygotowując ulotki, biuletyny partyjne, artykuły do prasy legalnej i nielegalnej. W 1924 pracował w sekretariacie Komunistycznej Frakcji Poselskiej. Od czerwca 1925 do lutego 1927 był sekretarzem redakcji pism Niezależnej Partii Chłopskiej (NPCh) i redaktorem odpowiedzialnym czasopisma „Jednodniówka NPCh”. Równocześnie zaczął uprawiać krytykę literacką, używając różnych pseudonimów, głównie Andrzej Stawar. Debiutował w 1923 recenzją książki Tadeusza Szturm de Sztrema Płace zarobkowe w okresie dewaluacji pieniężnej, zamieszczoną na łamach inspirowanego przez KPRP miesięcznika „Nowa Kultura” (nr 10/11; podpisane (s)); w piśmie tym opublikował nadto w 1923-24 kilka artykułów (podpisane (s)). W 1925 nawiązał współpracę z tygodnikiem „Wiadomości Literackie”, w którym do 1927 publikował artykuły i liczne recenzje (też pod pseudonimem ej). Następnie w 1927-29 współpracował ponownie z Komunistyczną Frakcją Poselską w sekretariacie Klubu Sejmowego Jedność Robotniczo-Chłopska. W tym czasie zajął się twórczością przekładową z literatury rosyjskiej. Kontynuował działalność publicystyczną i krytycznoliteracką. Od 1927 był sekretarzem miesięcznika literackiego lewicy „Dźwignia” (tu też pod pseudonimami: s., S.), a po zamknięciu pisma w 1928, sekretarzem redakcji „Miesięcznika Literackiego”, nieoficjalnego organu KPP (tu też liczne artykuły i recenzje podpisane: a.s., as, (as), s., S., St., Paweł Treska, Bronisław Zawadowski, K. Zawadzki, Wł. Zawadzki). Aresztowany wraz z całą redakcją we wrześniu 1931, przebywał dwa miesiące w warszawskim więzieniu Centralnym. W 1934-36 wydawał wspólnie z działaczem partyjnym Romanem Jabłonowskim czasopismo „Pod prąd”; teksty tu zamieszczone, m.in. artykuł O bonapartyzmie i faszyzmie (1934; podpisany Paweł Treska), spowodowały oskarżenie pisarza przez kierownictwo KPP o trockizm. W konsekwencji zerwał z partią. W 1937 był wydawcą i redaktorem pisma „Nurt” (ukazał się tylko nr 1); publikował ponownie w „Wiadomościach Literackich” (1937-39) oraz w „Dzienniku Ludowym” (1938). Po wybuchu II wojny światowej został zmobilizowany i brał udział w kampanii wrześniowej 1939. Następnie przedostał się na Węgry i zamieszkał w Budapeszcie. Działał w Komitecie do Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech (delegaturą polskiego rządu na emigracji) i był doradcą do spraw kultury prezesa Komitetu. Publikował w piśmie „Nasza Świetlica – Materiały Obozowe” (1941-42; teksty podpisywał I.O.), a także w ukazującym się trzy razy w tygodniu piśmie „Wieści Polskie” (m.in. pod pseudonimem Amicus). Redagował pismo kulturalno-oświatowe dla świetlic i obozów „Tygodnik Polski. Materiały Obozowe” (przekształconego w 1943 w organ o charakterze społeczno-politycznym pt. „Tygodnik Polski”). W czasie okupacji niemieckiej od marca 1944 ukrywał się; był członkiem utworzonego w kwietniu przedstawicielstwa Węgry II podlegającego Delegaturze Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Kraj. Po wkroczeniu Armii Czerwonej inicjował utworzenie Tymczasowego Komitetu Polskiego uznającego Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W czerwcu 1945 powrócił do kraju i do 1946 pracował w Ministerstwie Kultury i Sztuki w Warszawie początkowo jako dyrektor gabinetu ministra, potem urzędnik w Departamencie Literatury, Teatru i Filmu. Kontynuował twórczość krytycznoliteracką; publikował w „Kuźnicy” (1946-48; też pod pseudonimem: A. S-r, Spectator) i „Odrodzeniu” (1946-49). W tym czasie przygotował pierwszą wersję monografii o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim. W 1949 po odmowie złożenia samokrytyki, potępiającej poglądy przedwojenne, został objęty zakazem druku; utrzymywał się z przekładów z literatury rosyjskiej. W 1955 odzyskał możliwość publikowania prac publicystycznych i krytycznoliterackich. Ogłaszał artykuły i recenzje w „Twórczości” (1955-57), „Nowej Kulturze” (1956), „Polityce” (1958-59). Należał do zespołu redakcyjnego miesięcznika „Dialog” (1956-57) i kwartalnika „Opinie” (1957). Zabiegał bezskutecznie o utworzenie czasopisma „Krytyka”. W marcu 1961 wyjechał do Francji i zwrócił się do Jerzego Giedroycia z propozycją wydania swoich przedwojennych esejów i artykułów. Był już ciężko chory (cierpiał na chorobę nowotworową). Dla poratowania zdrowia pojechał do Grenoble do Ireny i Stanisława Vincenzów; pracował nad przygotowaniem tomu do druku w „Bibliotece Kultury”. Pod koniec lipca, w stanie krytycznym wrócił do Maisons-Laffitte i został przewieziony do szpitala w Saint-Germain-en Laye pod Paryżem. Zmarł tam 5 sierpnia 1961; pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Pośmiertnie odznaczony Orderem Sztandaru Pracy II klasy.