BIO
Urodzony 5 września 1897 w Łodzi; syn Aleksandra Pańskiego, lekarza psychiatry, i Róży z Seidemannów; brat Antoniego Pańskiego, filozofa, tłumacza dzieł Bertranda Russela, i Jerzego Pańskiego tłumacza i krytyka literackiego. Uczęszczał do Gimnazjum Polskiego w Łodzi. W tym czasie należał do młodzieżowego kółka kierowanego przez Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Debiutował w 1911 opowiadaniem Życie, opublikowanym w „Kurierze Łódzkim” (podpisany: Nel). W 1914/15 kontynuował naukę w Szkole Realnej Prywatnej Witolda Wróblewskiego w Warszawie. Następnie został wysłany przez rodziców do Moskwy. Tu, chcąc się usamodzielnić, ukończył kurs samochodowy zorganizowany przez Wszechrosyjski Związek Ziemstw i pracował jako szofer, a potem dezynfektor w szpitalu polowym w Połoczanach niedaleko Mińska. W 1916/17 kontynuował naukę w Szkole Realnej kierowanej przez Władysława Giżyckiego w Moskwie, gdzie też zdał maturę. W maju 1917 został członkiem SDKPiL. Skierowany przez partię do Mińska działał w Polskim Zjednoczeniu Socjalistycznym i współredagował pismo „Prawda” (później pt. „Polska Prawda”). Od listopada 1917 był sekretarzem generalnym w Komisariacie do Spraw Polskich przy Rządzie Komisarzy Ludowych Zachodniego Okręgu I Frontu. W czasie ofensywy niemieckiej opuścił Mińsk i w drodze do Warszawy dotarł tylko do Kowna, gdzie został aresztowany przez Niemców. Był więziony kolejno w Kownie, w Wilnie i w obozie Albertyn pod Słonimem. Uwolniony w listopadzie 1918, udał się do Warszawy. Tu zgłosił się do Wojska Polskiego i został przydzielony do Komendy Miasta. Wkrótce, oskarżony o działalność komunistyczną został aresztowany i osadzony w X Pawilonie, a następnie jako jeden z komunistów, którzy mieli być wymienieni za jeńców polskich, przewieziony do więzienia w Białymstoku i potem do Mińska. W czasie ofensywy wojsk bolszewickich uciekł z konwoju więźniów i dostał się na stronę sowiecką. Powrócił do działalności politycznej; na zlecenie władz partyjnych redagował w Mińsku dziennik „Sztandar Komunizmu”. Uczestniczył, jako członek delegacji sowieckiej i tłumacz, w prowadzonych w Rydze od września 1920 do marca 1921 rokowaniach dotyczących zwrotu polskich zabytków wywiezionych do Rosji oraz wymiany jeńców. Od połowy 1921 przebywał (pod zmienionym nazwiskiem) w Berlinie jako członej działającej nielegalnie Delegacji Zagranicznej Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Pisał artykuły do tajnej prasy komunistycznej w Polsce, a także rozpoczął twórczość literacką. Po zlikwidowaniu się delegacji pozostał w Berlinie; pracował początkowo w wydawnictwie komunistycznym Internationale Presse Korespondenz (Inprekor), a potem na polecenie władz partyjnych jako korespondent „Izwiestii”. W tej funkcji wyjechał w 1924 do Paryża, gdzie był też sekretarzem poselstwa sowieckiego. Na wiosnę 1925 powrócił do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i został skierowany do pracy w polskiej gazecie w Mińsku. Rozwijał twórczość literacką, pisząc oprócz artykułów powieści i opowiadania w języku rosyjskim, a także polskim. Od jesieni 1925 przebywał w Moskwie; współpracował ponownie z pismem „Izwiestia”, m.in. redagując przegląd międzynarodowy, a także był kierownikiem wydziału scenariuszy w Sowkino i członkiem zarządu stowarzyszenia pisarzy Wsiesojuznaja Asocjacja Proletarskoj Litieratury. Od 1926 działał w organizacji WAPP (Wsiesojuznaja Asocjacija Proletarskich Pisatielej) i był członkiem jej egzekutywy oraz jednym z organizatorów sekcji polskiej w Mińsku. W 1928 uzyskał zgodę na wyjazd do Berlina w celu leczenia astmy. Tu podjął ostateczną decyzję zerwania z działalnością komunistyczną i pozostania na Zachodzie. Zarabiał na życie m.in. jako szofer ciężarówek, a także reżyser filmowy. Kontynuował twórczość literacką; opowiadania i artykuły w języku niemieckim publikował m.in. w pismach „Vossische Zeitung” (Berlin, 1930-31) i „Simplizissimus” (Monachium). W 1932 uzyskał doktorat filozofii na uniwersytecie berlińskim. Następnie mieszkał w Czechosłowacji i we Francji; publikował tu w języku francuskim. Po wybuchu II wojny światowej nawiązał kontakt z Rządem Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodźstwie. Od stycznia 1940 zaczął ponownie ogłaszać utwory w języku polskim m.in. opowiadania w wychodzącym w Paryżu piśmie „Czarno na białem”. W czerwcu 1940 opuścił Francję i przybył do Londynu, gdzie pracował jako redaktor dla Ministerstwa Informacji. Podjął współpracę z Komitetem Zagranicznym Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS); delegowany do Nowego Jorku w styczniu 1945 od maja do lipca tegoż roku kierował redakcją angielskiej wersji biuletynu Komitetu PPS „Poland Fights”. W emigracyjnym PPS działał do 1950. Po klęsce Francji udał się do Anglii, gdzie nawiązał współpracę z wydawanymi w Londynie pismami „Wiadomości Polskie” (od 1940; tu m.in. cykl opowiadań o Szwejku 1940-42), „Dziennik Polski” (1941-43), „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” (od 1944), w których zamieszczał liczne opowiadania, felietony i artykuły. Publikował też utwory w języku niemieckim w piśmie „Die Zeitung” (Londyn, 1941-43) oraz w języku angielskim w pismach „Spectator” i „Lilliput”. W 1945 zamieszkał w Stanach Zjednoczonych. Kontynuował twórczość literacką, ogłaszając m.in. opowiadania i wiersze w „Robotniku Polskim” (Nowy Jork, od 1945), „Tygodniku Polskim” (Nowy Jork, 1945), „Wiadomościach” (Londyn, od 1950) oraz artykuły w „Tematach” (Nowy Jork; od 1963 m.in. pod pseudonimem Wacław Janowski) i w angielskim miesięczniku „The Commentary” (Nowy Jork, od 1950; m.in. pod pseud. Thomas Martin). Brał udział w życiu kulturalnym Polonii nowojorskiej. Na początku lat pięćdziesiątych należał do inicjatorów utworzenia w Nowym Jorku kabaretu Zielony Balonik, dla którego pisał teksty satyryczne. W 1952 uzyskał obywatelstwo amerykańskie. W 1957 przygotowywał dla Columbia University w Nowym Jorku wspomnienia dotyczące Rewolucji Październikowej w Rosji. W 1959 przyjechał po raz pierwszy po wojnie do Polski. W tym czasie nawiązał kontakt z prasą krajową, wydawnictwami oraz z przedsiębiorstwem filmowym Zespół Rytm, dla którego miał przygotować scenariusze filmowe: Paszport do raju oraz adaptację noweli Anielka Bolesława Prusa. W 1960 został członkiem John Guggenheim Foundation w Nowym Jorku. W 1961-62 pracował jako lektor języków niemieckiego, francuskiego i rosyjskiego w Adirondack Community College w Hudson Falls w stanie Nowy Jork. Kontynuował twórczość literacką; publikował m.in. w dodatku wydawanego w Nowym Jorku „Nowego Dziennika” – „Przegląd Polski” (1985-86). Pod koniec lat sześćdziesiątych uległ poważnemu wypadkowi samochodowemu i przez blisko dwa lata przebywał w szpitalu. Zmarł 19 września 1990 w Nowym Jorku.
Twórczość
1. Krestnaja noša. Berlin: Russkoe Universal'noe Izdatelstvo 1921, 64 s.
2. Lenin. Berlin: Russkoe Universal'noe Izdatelstvo 1921, 85 s.
3. Opowieść o ostatniej walce. [Powieść]. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białoruskiej Republiki Sowieckiej 1926, 232 s.
Przekłady
rosyjski
4. Sovremennaja Francija. Bytovye očerki. Minsk: Gosudarstvennoe Izdatel'stvo Belorussii 1926, 88 s.
5. Zdarzenia i ludzie. Opowiadania. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białoruskiej Republiki Sowieckiej 1926, 163 s.
6. Tri rasskaza o postoronnich. [Opowiadania]. Moskva: Ogonek 1927, 45 s.
7. Kolesa. Roman. Moskva: Gosizdat 1928, 257 s.
8. Ping-pong. Rasskazy. Moskva: Ogonek 1928, 48 s.
9. Stakan vody. Povest'. Moskva: Rabočaja Moskva 1928, 48 s.
10. Zvučaščee kino. [Eseje o filmie dźwiękowym]. Moskva: Teakinopečat' 1929, 96 s.
11. Burger Kedrow wird zum Zeitgenossen. Wien, Lipsk: E. Prager Verlag 1931.
12. Referent Mydra czyli Dzieje przyjaźni. Wodewil w 3 aktach. „Dziennik Polski”, Londyn 1941 nr 249 s. 6. Przedruk zob. Twórczość poz. ↑.
13. Schwejks Abenteur im zweiten Weltkrieg. [Powieść]. „Die Zeitung”, Londyn 1942. Por. poz. ↑.
14. Wolf czy Wilk? (Scena w 1 odsłonie). „Dziennik Polski”, Londyn 1942 nr 601 s. 3.
15. Bardzo tajne sprawy. Opowiadania. Londyn: Skład główny F.P. Agency 1943, 52 s.
Zawartość
16. Przy świetle księżyca. Opowiadania. Londyn: Nakład autora 1943, 31 s.
Zawartość
17. Rękopis znaleziony pod dywanem. Opowiadanie. Londyn: Nakład autora 1943, 31 s. Przedruk zob. poz. ↑, ↑.
18. Pociąg odchodzi o północy. Powieść. Edinburgh: Składnica Księgarska 1944, 160 s. Wyd. nast. z podtytułem Powieść z czasów ostatniej wojny i walk Polski Podziemnej Chicago: Wydawnictwo „Dziennik Związkowy” 1946, 234 s.
Przekłady
angielski
19. Konferencja w Berchtesgaden. [Scenka]. „Robotnik Polski”, Nowy Jork 1945 nr 15 s. 2.; „Gazeta Polska”, Jerozolima 1945 nr 86 s. 3.
20. Opowieści o Szwejku. Rzym: Oddział Kultury i Prasy 2 Korpusu 1945, 87 s.
Zawartość
21. Warszawa wczoraj, dziś i jutro. Rewia. Prapremiera: Nowy Jork, Zielony Balonik 1952.
22. [Tysjača devat'sot semnadcjatyj] 1917 god v zapadnoj oblasti frontie. Powst. 1954.
23. Rysy twarzy. Powieść [o Łodzi]. Newtown: Nakład czytelników 1957, 251 s.
24. Powrót Szwejka. „St. Pol.” 1960 nr 264-311, 1961 nr 1-52; toż pt. Nowy Szwejk. „Kurier Szczeciński” 1960 nr 286-308, 1961 nr 1-80.
25. Przygody Józefa Szwejka, sprzedawcy zwierząt oraz Gustawa Roppa, oszusta, w Pradze, w Berlinie i w Hamburgu podczas II wojny światowej. Powieść. Powst. 1960.
Przekłady
niemiecki
26. Czarna spowiedź. Opowiadania. Londyn: B. Świderski 1961, 297 s.
Zawartość
27. Pies, który grał na gitarze i inne niezwykłe historie. [Dla dzieci]. Warszawa: Nasza Księgarnia 1961, 44 s.
Zawartość
28. Bajki na co dzień. [Opowiadania dla młodzieży] Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1965, 68 s. Wyd. nast. Warszawa: Alfa 1989.
Zawartość
29. Dziwne wypadki. [Opowiadania i wiersze]. Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy 1969, 172 s.
Zawartość
30. Psy wśród ludzi. [Opowiadania]. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1970, 160 s. Wyd. nast. tamże 1996.
Zawartość
31. Między Chicago a Wenecją. [Reportaże z podróży]. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1974, 186 s.
32. Władza. Powieść historyczna. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1976, 220 s.
Przekłady
francuski
rosyjski
33. Moje wspomnienia. Paryż: Instytut Literacki 1977, 381 s. Wyd. nast. Londyn: Aneks 1995.
34. Dwunastu szpiegów. Powieść. „Nowy Dziennik”, Nowy Jork 1978.
35. Dym. Wiersze osobiste. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1980, 74 s.
Zawartość
36. Historyjki bez podstaw. Powst. ok. 1981. Druk fragmentów „Szpilki” 1981 nr 22 s. 6-7, nr 33 s. 8-9.
37. Żółta trójka. Opowiadania. Londyn: Aneks 1989, 179 s.
Zawartość
Utwory niepublikowane, niedatowane
Omówienia i recenzje
• Ankiety dla IBL PAN 1967, 1974, 1980, 1989.
