BIO

Urodzona 3 września 1908 w Warszawie; córka Bronisława Rzeuskiego, stolarza, i Bronisławy z Remiszewskich. W dzieciństwie przebywała z rodzicami przez trzy lata w Borysowie na Białorusi. Po powrocie zamieszkała w Siedlcach, gdzie ukończyła w 1928 Gimnazjum im. Królowej Jadwigi. Od 1929 studiowała na Uniwersytecie Stefana Batorego (USB) w Wilnie polonistykę jako przedmiot główny i filozofię jako przedmiot poboczny. Sympatyzowała z kręgiem lewicowych studentów i intelektualistów wileńskich. Debiutowała w 1934 recenzją monografii Stanisława Pigonia o Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, opublikowaną w „Wiadomościach Literackich” (nr 29); zamieszczała tu recenzje do 1935. Uzyskawszy w 1935 magisterium, rozpoczęła pracę jako asystent Katedry Literatury Polskiej USB. W 1938 doktoryzowała się na USB na podstawie monografii poświęconej Chłopom Władysława Stanisława Reymonta (promotor prof. Manfred Kridl). Po wybuchu II wojny światowej mieszkała nadal w Wilnie przyłączonym, do Republiki Litewskiej. Po włączeniu Litwy do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w czerwcu 1940, pracowała jako korektorka w „Gazecie Ludowej”, przekształconej w sierpniu tego roku w „Prawdę Wileńską”; ogłosiła tu też dwa artykuły o Władysławie Stanisławie Reymoncie i Władysławie Orkanie. Podczas okupacji niemieckiej za pomaganie Żydom, została we wrześniu 1941 aresztowana przez gestapo w Wilnie. Zwolniona w lutym 1942 utrzymywała się z udzielania lekcji języka polskiego na tajnych kompletach i z pracy fizycznej. Po wyparciu Niemców z tego rejonu, pełniła od grudnia 1944 do czerwca 1947 funkcję naczelnika Wydziału Kultury w Urzędzie Głównego Pomocnika Rządu do Spraw Ewakuacji w Wilnie. Przyczyniła się do przewiezienia do kraju zabytków kultury polskiej, m.in. Archiwum Filomatów. W maju 1947 osiedliła się w Warszawie. Do grudnia 1948 pracowała jako referendarz w naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków. Następnie była adiunktem w Seminarium Historii Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego (UW). W 1948 została członkiem Komisji Historii Literatury Polskiej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, w 1950 członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Artykuły literackie publikowała w „Odrodzeniu” (1947-49) i „Zeszytach Wrocławskich” (1948-50). W 1954 została usunięta z UW (za krytykę marksistowskiej nauki o literaturze); w 1955 dzięki staraniom Zdzisława Libery i Stefana Żółkiewskiego otrzymała tytuł docenta UW. Od jesieni 1954 do przejścia na emeryturę w 1968 pracowała w Archiwum Polskiej Akademii Nauk, przygotowując kartotekę uczonych polskich. Po 1956 publikowała sporadycznie artykuły literackie, często o charakterze polemicznym (m.in. w „Tygodniku Powszechnym1957-58) i rozprawy teoretyczne (m.in. w „Ruchu Filozoficznym1957 i „Roczniku Komisji Historycznoliterackiej1963). W ostatnich latach życia, ciężko chora, nie kontynuowała pracy naukowej. Zmarła 20 maja 1982 w Warszawie.

Twórczość

1. Chłopi” Reymonta. Powst. 1938. Wyd. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie 1950, 264 s.

Rozprawa doktorska.

Artykuły w czasopismach i książkach zbiorowych, m.in.

O tak zwanych badaniach „formalnych” nad literaturą. Ruch Literacki 1935 nr 9/10 s. 253-260.
Celowość w noweli Prusa „Z legend dawnego Egiptu. Zeszyty Wrocławskie 1948 nr 4 s. 25-42.
Pozorna krzywda „Pałuby” [K. Irzykowskiego]. Odrodzenie 1949 nr 21 s. 7.
O metodę analizy językoznawczej gwary dzieła literackiego. Z powodu dyskusji nad gwarą „Chłopów” Reymonta. Pamiętnik Literacki 1952 z. 3/4 s. 933-960.
Ratujmy polską naukę o literaturze. Tygodnik Powszechny 1957 nr 3 s. 6-7.
Semiotyka w literaturze anglosaskiej 1910-1957. Rys bibliografii, problematyki i historii. Ruch Filozoficzny 1958 t. 18 s. 146-172.
Ivor Armstrong Richards. W: Księga pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia. Kraków 1961 s. 585-594.
Główne kierunki współczesnej krytyki literackiej w Anglii i Stanach Zjednoczonych. „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej1963 s. 83-113.
O języku, stylu i polszczyźnie filozofów szkoły [K.] Twardowskiego. Rozprawy Filozoficzne 1969 t. 21 z. 2 s. 313-333.

Prace redakcyjne

1. W. Orkan: Pomór. Powieść. Oprac.: M. Rzeuska. (Dzieła pod red. M. Kridla). Warszawa: Gebethner i Wolff 1938, 183 s.
2. W. Orkan: Kostka Napierski. Powieść. Oprac.: M. Rzeuska. (Dzieła pod red. M. Kridla). Warszawa: Gebethner i Wolff 1939, 288 s.
3. W.S. Reymont: Chłopi. Oprac. i przypisy: M. Rzeuska. Posłowie: L. Sobierajski. T. 1-4. Wyd. 13. [Warszawa:] Państwowy Instytut Wydawniczy 1952, 257 + 290 + 350 + 319 s. Wyd. nast. t. 1-2 tamże: wyd. 14 1952, wyd. nowe 1952, wyd. 4 nowe 1952, 1958.

Omówienia i recenzje

• Ankieta dla IBL PAN ok. 1951.

Słowniki i bibliografie

Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 1950 [życiorys i bibliografia].
Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 3. Warszawa 1965.
Biogramy uczonych polskich. Cz. 1. Z. 3. Oprac.: A. Śródka, R. Szczawiński. Warszawa: 1983, 1984.
Polski słownik biograficzny. T. 33 cz.4 (z.139). Wrocław; Kraków 1992 (M. Głowiński).

Ogólne

Artykuły

K. Nitsch. „Pamiętnik Literacki1952 z. 3/4 [odpowiedź na artykuł M. Rzeuskiej: O metodę analizy językoznawczej gwary dzieła literackiego. Tamże].
• [A. Biernacki] Abe: Maria Rzeuska. „Twórczość 1982 nr 5.
M. Głowiński: Maria Rzeuska. „Pamiętnik Literacki 1984 z. 1. s.

„Chłopi” Reymonta

K. Nitsch. „Język Polski1951 z. 1.
W. Weintraub: Na temat „Chłopów. Kultura”, Paryż 1951 nr 2/3.
J. Zapolska: Dyskusja o gwarze „Chłopów” Reymonta. Poradnik Językowy 1951 z. 3.
M. Kridl. „The American Slavic and East European Review”, Nowy Jork 1952 nr 3.

Ratujmy polską naukę o literaturze

M. Danilewiczowa: Trudny rok. Teki Historyczne”, Paryż 1956/57.
• [Polemika:] K. Budzyk: Polemika z Marią Rzeuską. „Tygodnik Powszechny1957 nr 3; K. Wyka: Sporne i przyszłe sprawy; M. Dłuska: Nadgorliwość w naprawianiu. „Tygodnik Powszechny” 1957 nr 9. M. Rzeuska: Moim oponentom w odpowiedzi. Tamże nr 51.
A. Łempicka: Krytyka i nerwy. Życie Literackie 1957 nr 7.
C. Zgorzelski: Interpretacja”? Publicystyka? Czy historia sztuki poetyckiej? „Tygodnik Powszechny 1958 nr 1.