BIO

Urodzony 13 lutego 1886 we wsi Górki Wielkie na Śląsku Cieszyńskim w rodzinie chłopskiej; syn Jana Krząszcza i Marii z Jaworskich. Od 1894 uczył się w szkole miejskiej w Skoczowie i w szkole wydziałowej w Bielsku, a w 1901-06 w niemieckim seminarium nauczycielskim w Cieszynie. W 1906-09 był nauczycielem szkół ludowych kolejno w Rychwałdzie, w Piasecznej pod Jabłonkowem, w Błędowicach Dolnych, a w 1909-14 był nauczycielem i kierownikiem jednoklasowej szkoły w Kisielowie. Twórczość literacką rozpoczął w 1907 w języku niemieckim, pisząc obrazek sceniczny pt. Der verliebte Gorol Janek (nie opublikowany). Debiutował na początku 1910 opowiadaniem pt. Der Waldbrand, opublikowanym w czasopiśmie niemieckim „Feuerwehr Signale” (nr 5/7). W tymże roku zaczął ogłaszać w wydawanym w Skoczowie piśmie „Ślązak” utwory w języku polskim pisane gwarą (m.in. cykl pt. Wieczory zimowe u starego Pawła). W 1912 ożenił się z Emilią Gawłowską. W sierpniu 1914 został powołany do wojska austriackiego, po czym w październiku wyruszył na front rosyjski. Po półrocznej służbie został zwolniony z wojska z powodu złego stanu zdrowia i powrócił do pracy nauczycielskiej; do 1922 uczył w Lesznej Górnej. Następnie krótko był kierownikiem szkoły w Łące pod Pszczyną, a od października 1922 także kierownikiem szkoły powszechnej w Międzyrzeczu Górnym (do 1939). Był też sekretarzem urzędu gminnego, kasjerem kasy pożyczkowej i organistą w kościele międzyrzeckim. Rozwijał w tym okresie twórczość literacką, publikując w czasopismach, m.in. w „Gwiazdce Cieszyńskiej” (stale w 1917-18, 1920-23 i z przerwami do 1938), „Naszym Kraju” (1928, 1930-32). Po wybuchu II wojny światowej pozostał na Śląsku; w 1940 był nauczycielem w niemieckiej szkole powszechnej w Lipowcu, skąd po kilku miesiącach został wydalony. Osiadł w Górkach Wielkich, gdzie prowadził gospodarstwo rolne, pomagał w urzędzie gminnym i zajmował się pisaniem podań. Po wojnie ponownie podjął pracę w Międzyrzeczu; organizował wieczorowe kursy dla młodzieży, był prezesem międzyrzeckiego koła Polskiego Stronnictwa Ludowego i krótko kierownikiem Państwowego Kursu Ogólnokształcącego dla Dorosłych. W 1949 przeszedł na emeryturę. Kontynuował twórczość literacką, m.in. w 1956 rozpoczął pisać Pamiętnik z lat 1886-1914. Zmarł 5 kwietnia 1959 w Międzyrzeczu; pochowany w Górkach Wielkich.

Twórczość

1. Opowiadania z życia ludu śląskiego. Cz. 1. Wieczory zimowe u starego Pawła. „Ślązak 1910 nr 46, 47, 49, 51, 52, 1911 nr 2-4.

2. Ostschlesische Dorfgeschichten. Cieszyn: F. Machatschek 1912, 83 s.

Zawartość

Die arme Hanka; Der Urlauber Jadom; Unter den Ahornbäumen; Die Pferdehändler.

3. Posłuchajcie ludkowie, co mówi jeden siedlok od Jasienicy o Polokach i Czechach! Cieszyn: K. Prochaska 1919, 14 s.

Wydanie anonimowe.

4. Z cieszyńsko-śląskiej wsi. Powieść chłopska. Cieszyn: Republika 1919, 91 s.

5. Kasia, siostra rozbójnika. Powieść ludowa. Gwiazdka Cieszyńska 1920 nr 2-21.

6. Sfałszowany dokument. Powieść z życia ludu cieszyńsko-śląskiego. Gwiazdka Cieszyńska 1920 nr 139-173. Wyd. osobne pt. Sfałszowany testament. Cieszyn: Nakład Dziedzictwo Błogosławionego J. Sarkandra 1921, 110 s.

7. Szkoła na pustkowiu. Powieść z Śląska Cieszyńskiego. Gwiazdka Cieszyńska 1920 nr 49-80. Wyd. osobne Cieszyn: Nakład Dziedzictwo Błogosławionego J. Sarkandra 1920, 124 s.

8. Janek. Powieść z czasów przełomowych na Śląsku Cieszyńskim. Gwiazdka Cieszyńska 1921 nr 57-91. Wyd. osobne Cieszyn: Nakład Dziedzictwo Błogosławionego J. Sarkandra 1921, 144 s.

9. Zdrajca powstańców. Powieść śląska. Mikołów: K. Miarka [1924], 160 s.

10. Mamidło cygańskie. Powieść spod Beskidu Cieszyńskiego. Mikołów: K. Miarka [1925], 107 s.

11. Grynia, herszt zbójników. Sztuka ludowa dla teatrów amatorskich. Powst. 1931. Prapremiera: Cieszyn 1931.

12. Rekwizycja szperek. Opowieść z czasów wojennych. Fragment. „Zaranie Śląskie1931 nr 3/4 s. 196-200.

Całość w rękopisie w zbiorach rodziny (inf.: L. Brożek: Bibliografia prac Walentego Krząszcza. „Zaranie Śląskie1959 nr 4).

13. Z górnośląskiej wsi. [Powieść]. Nasz Kraj 1931 nr 36-79, 1932 nr 1-43. Wyd. osobne Cieszyn: Dziedzictwo [1932], 130 s.

14. Rekrut i generał. Sztuka ludowa dla teatrów amatorskich. Powst. 1932.

Rękopis; inf. jak w poz. .

15. Ludek spod Witalusza. [Opowiadania]. Cz. 1-2. Międzyrzecze Górne: Dziedzictwo 1933, 96 s.

Z cyklu: Powieści śląskie.

Zawartość

Zagubiony baranek; Dziurdzioch; Więdną róże, konwalie; Wszystkich Świętych; Kłusownik; Wigilia; Sułtan; Co stary Bączek opowiadał o wilkach.

16. W złotym Cieszynie. Cieszyn: Dziedzictwo [1933], 116 s.

Z cyklu: Powieści śląskie.

17. Wesele cieszyńskie. Sztuka regionalna w 4 aktach. Cieszyn: Koło Macierzy Szkolnej 1933, 67 s.

18. Przed maturą. Cieszyn: Dziedzictwo [1935], 112 s.

Z cyklu: Powieści śląskie.

19. Wojna. [Powieść]. Gwiazdka Cieszyńska 1938 nr 13-72 (w co drugim numerze).

20. Halapacz i Halapaczka. Sztuka w 3 aktach. Prace Świetlicowe 1956 nr 12 s. 31-63.

21. Pamiętnik z lat 1886-1914. Powst. 1956-1958.

Rękopis w Bibliotece Śląskiej w Katowicach; inf.: Śląski słownik biograficzny. T. 2. Katowice 1995 (M. Fazan).

Utwory niepublikowane

Kłusownicy spod Czantorii; Ofiary wojny [Utwory sceniczne]. (Inf.: Ankieta dla IBL PAN 1958).
Miłość drwala. Sztuka w 4 aktach. (Inf.: L. Brożek: Bibliografia prac Walentego Krząszcza. „Zaranie Śląskie” 1959 nr 4).
Pan rządca w kłopotach. Sztuka w 4 aktach. (Inf.: L. Brożek: Bibliografia prac Walentego Krząszcza. „Zaranie Śląskie” 1959 nr 4).
Stary Borkała w urzędzie gminnym. Dialog w 1 akcie. (Inf.: L. Brożek: Bibliografia prac Walentego Krząszcza. „Zaranie Śląskie” 1959 nr 4).
Nauczyciel Lebiedzik. Powieść. T. 1-2. Powst. 1949-55 (Inf.: Ankieta dla IBL PAN 1958).

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1958.

Byłem u Krząszcza w Międzyrzeczu. [Rozm.] W. Most. „Wieści 1958 nr 2.

W. Oszelda: Wspominając Walentego Krząszcza. Ogród 1991 nr 9.

E. Rosner: Proza wspomnieniowa Krząszcza. „Zwrot”, Czeski Cieszyn 1991 nr 7 [dot. wyboru utworów ogłoszonych w tym numerze pisma „Zwrot” na s. 67-68].

Wywiady

U Walentego Krząszcza. [Rozm.] M. Wardasówna. Przemiany 1957 nr 17.

Słowniki i bibliografie

L. Brożek: Bibliografia prac Walentego Krząszcza (1886-1959). Zaranie Śląskie 1959 nr 4.
Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 2. Warszawa 1964.
Polski słownik biograficzny. T 15. Wrocław 1970 (A. Jarosz).
Śląski słownik biograficzny. T. 2. Katowice 1995 (M. Fazan).

Ogólne

Książki

W. Obrzud: Gawędziarz wsi cieszyńskiej. Rzecz o Walentym Krząszczu. Katowice: Śląski Instytut Naukowy 1959, 50 s.

Artykuły

A. Jesionowski: Rzut oka na współczesną literaturę śląską. Zaranie Śląskie 1933 nr 1.
L. Brożek: Geografia kawałka literatury. Gwiazdka Cieszyńska 1935 nr 2, toż „Nasz Kraj” 1935 nr 3.
Z. Hierowski: Walenty Krząszcz. W: 25 lat literatury na Śląsku 1920-1945. Katowice 1947.
E. Rosner: Walenty spod Witalusza. Świat i Życie 1955 nr 36.
S. Nowak-Beskidzki: Walenty Krząszcz – najstarszy pisarz śląski. Katolik 1958 nr 44.
Z. Kossak: Pisarz ziemi cieszyńskiej. Walenty Krząszcz. Słowo Powszechne 1959 nr 89.
W. Most: Serce Walentego Krząszcza. Wiadomości”, Londyn 1959 nr 42.
W. Oszelda: Walenty Krząszcz – śląski pisarz ludowy. Orka 1959 nr 17.
L. Mech: Serce piśniorza. Kalendarz Beskidzki 1960.
P. Grzegorczyk. „Znak1961 nr 4.
J. Broda: Z Krząszczowych pierwocin. Kalendarz Beskidzki 1963.
M. Fazan: Motywy powstańcze w powieści polskiej w latach 1924-1930. „Zaranie Śląskie1968 nr 2.
M. Wieleńska: Nad zapomnianymi kartkami. Kalendarz Beskidzki 1970.
M. Broda: Krajobraz w twórczości Walentego Krząszcza. Kalendarz Beskidzki 1974.
M. Kocych-Imielska: Realia etnograficzne w twórczości Walentego Krząszcza. Kwartalnik Opolski 1974 nr 1.
E. Rosner: Walenty Krząszcz. W tegoż: Literaci regionu beskidzkiego. Katowice 1981.
L. Kurek: Walenty spod Witalusza. Katolik 1982 nr 16.
M. Bujor: Gawędziarz spod Witalusza. Kronika Beskidzka 1983.

W złotym Cieszynie

W. Sikora: W złotym Cieszynie. Zwrot”, Czeski Cieszyn 1983 nr 10 [dot. też: Przed maturą].

Wesele cieszyńskie

J. Broda: Kilka słów o sztuce. Poseł Ewangelicki”, Ustroń 1936 nr 4.

Przed maturą

W. Sikora: W złotym Cieszynie. Zwrot”, Czeski Cieszyn 1983 nr 10 [dot. też: W złotym Cieszynie].