BIO

Urodzona 20 października 1875 w Warszawie; córka Gustawa Horwitza, doktora filozofii, urzędnika, i Julii z Kleinmanów; matka Hanny Mortkowicz-Olczakowej, poetki, autorki książek dla dzieci i młodzieży. W 1890 ukończyła żeńską pensję Leokadii i Bronisławy Kosmowskich w Warszawie, po czym uczęszczała na kurs wychowania przedszkolnego pod kierunkiem Jadwigi Jahołkowskiej. Następnie studiowała psychologię i filozofię na tajnym Uniwersytecie Latającym. Debiutowała w 1892 opowiadaniami dla dzieci, drukowanymi w „Wieczorach Rodzinnych”. Od 1893 była członkiem Komisji Katalogowej Czytelni Bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, w którym także pracowała bezpłatnie, kolportując książki wśród młodzieży żydowskiej i ze środowisk robotniczych. W 1896-1902 brała czynny udział w pracach tajnego Koła Kobiet Korony i Litwy oraz Koła Pedagogicznego. W 1903 wyszła za mąż za Jakuba Mortkowicza, księgarza i wydawcę, i od tegoż roku pracowała w wydawnictwie męża (Księgarnia Towarzystwa Wydawniczego w Warszawie) jako kierownik działu książek dla dzieci i młodzieży. Równocześnie rozwijała twórczość literacką i publicystyczną; ogłaszała artykuły literackie, pedagogiczne, recenzje i wspomnienia, m.in. w „Przeglądzie Filozoficznym” (1898, 1904, 1910), „Ogniwie” (1903, 1905), „Nowych Torach” (1906-07, 1910). W tym też czasie podjęła twórczość przekładową, tłumacząc utwory dla młodzieży pisarzy skandynawskich, angielskich, węgierskich i francuskich. W 1909-10 wchodziła w skład komitetu redakcyjnego pisma dla dzieci i młodzieży „Promyk” w Krakowie, a w 1913-14 wraz ze Stefanią Sempołowską redagowała pismo dla młodzieży „Z Bliska i z Daleka”. W 1915-16 była współzałożycielką i organizatorką Biura Porad dla Bezdomnych, następnie pracowała w Uniwersytecie Ludowym, postępowej placówce oświatowej. W 1916-26 wspólnie ze Stefanią Sempołowską redagowała pismo dla dzieci „W Słońcu”. W 1927-28 była redaktorem serii wydawniczej „Dobre Książki dla Młodzieży.” W 1929 prowadziła wykłady na Kursach Księgarskich przy Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Po utworzeniu przez Jakuba Mortkowicza Towarzystwa Wydawniczego weszła do zarządu, a w 1931, po samobójczej śmierci męża, została prezesem tego Towarzystwa, obejmując ogólne kierownictwo Wydawnictwa Jakuba Mortkowicza, które prowadziła aż do wybuchu II wojny światowej. Równocześnie w 1933-38 redagowała i wydawała pismo „Nowiny Wydawnicze z Literatury, Nauki i Plastyki”. W 1935 została odznaczona Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury za wybitną działalność wydawniczą w dziedzinie literatury polskiej. Podczas okupacji niemieckiej wraz z córką ukrywała się w Warszawie. Po powstaniu warszawskim i przejściu obozu w Pruszkowie, przebywała na wsi pod Bochnią. Na początku 1945 przeniosła się do Krakowa i podjęła próbę wznowienia działalności Wydawnictwa Jakuba Mortkowicza, które działało do 1950. Równocześnie w 1946-50 była dyrektorem Oddziału Spółdzielni Wydawniczej Książka w Krakowie. W 1950 została członkiem Związku Literatów Polskich. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1956). Zmarła 27 grudnia 1960 w Krakowie; pochowana tamże na Cmentarzu Rakowickim.

Twórczość

1. O wychowaniu estetycznym. [Studium]. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka 1903, 74 s. Wyd. nast. tamże 1904.

2. Stacho. Opowiadanie. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka; Lwów: Księgarnia H. Altenberga 1906, 112 s.

3. Z naszej szkoły. 1918-1919.

[Seria 1]. Opowiadania o tym jak dzieci pracowały. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze; Kraków: S.A. Krzyżanowski 1918, 106 s.

Seria 2. W mieście. Warszawa, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze 1919, 105 s.

4. Sport, kino, radio a... dobra książka. Pogadanka dla młodzieży. Warszawa, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze 1927, 14 s.

5. Anulka, czyli osiem lat życia dziewczynki. Warszawa: Towarzystwo Naukowe w Warszawie 1928, 184 s.

6. O postępowych czasopismach dla dzieci i młodzieży w latach 1909-1926. Studia Pedagogiczne 1958 t. 5 s. 159-213.

Przekłady

1. A. Gjems-Selmer: Nad dalekim cichym fiordem. Powieść dla młodzieży. Warszawa: G. Centnerszwer 1904, 152 s. Wyd. nast.: wyd. 2 uzupełnione Warszawa: J. Mortkowicz 1911; Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1927; Warszawa: J. Mortkowicz 1935, tamże: 1936, 1938; Łódź: Książka [1946], tamże 1947; Warszawa: Nasza Księgarnia 1959, tamże 1987; [wyd. 11] Wrocław: Siedmioróg 1996, tamże 1997.
2. H. Siebeck: Systemy metafizyczne w ich wzajemnym stosunku do doświadczenia. W: Filozofia nowokrytyczna. Warszawa 1905 s. 1-74. Wyd. osobne: Warszawa: Drukarnia Orgelbranda Synowie 1908, 74 s.
3. E. Demolder: Serce ubogich. Opowiadania dla młodzieży. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka [1906], 125 s.
4. G. Geijerstam: Moi chłopcy. Szwedzkie opowiadania dla dzieci. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka 1906, 113 s.
5. A. France: Na kwiaty. Książka dla dzieci. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka 1907, 31 s.
6. E. Otto: Historia młodego życia. Książka dla dorosłych i dla młodzieży. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka 1907, 154 s. Wyd. nast: Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1922.
7. S. Lagerlöf: Cudowna podróż. [Cz. 1]. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka 1910, 179 s. [Cz. 2 i 3]. Warszawa: J. Mortkowicz 1911, 189 + 169 s. Wyd. nast.: cz. 1-3 wyd. 2 przejrzane i poprawione Warszawa: J. Mortkowicz, G. Centnerszwer, Kraków: S.A. Krzyżanowski 1912-1914; wyd. 3. Cz. 1. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1922 [antydatowane 1921]; wyd. 4 Warszawa: J. Mortkowicz 1939; Warszawa: Wydawnictwo Polskie R. Wegner 1948; wyd. 2 [!] Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, tamże: wyd. 3 1957, wyd. 3 [!] 1977, 1986, 1990; Wrocław, Kraków: Wydawnictwo Ossolineum 1992.
8. S. Lagerlöf: Wspomnienia. Zebrała i przeł. J. Mortkowiczowa. Warszawa, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze 1922, 105 s.
9. F. Molnár: Chłopcy z Placu Broni. Powieść z życia uczniów węgierskich. Warszawa, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze 1922, 146 s. Wyd. nast. 30 w 1925-1994.

Adaptacje

teatralne

Adaptacja i reżyseria: E. Pietryk. Wystawienie: Poznań, Teatr Nowy 1973.
10. H. Lofting: Podróże doktora Dolittle. Warszawa: J. Mortkowicz 1936, 333 s. Wyd. nast.: tamże 1946; Warszawa: Książka i Wiedza 1949; wyd. 2 [!] Warszawa: Nasza Księgarnia 1956, tamże: wyd. 3 1968, wyd. 4 1973, wyd. 6 1985; Warszawa: Książka i Wiedza 1986, tamże 1988; Warszawa: Nasza Księgarnia 1990; [wyd. 11] Wrocław: Siedmioróg 2000.
11. H. Lofting: Cyrk doktora Dolittle. Warszawa: J. Mortkowicz 1937, 372 s. Wyd. nast.: Kraków: Książka 1947; wyd. 3 Warszawa: Książka i Wiedza 1950; Warszawa: Nasza Księgarnia 1956, tamże: wyd. 3 [!] 1968, wyd. 4 1974, 1986; Warszawa: Książka i Wiedza 1987, tamże 1988; wyd. 9 Warszawa: Nasza Księgarnia 1990.
12. H. Lofting: Opera doktora Dolittle. Warszawa: J. Mortkowicz 1938, 318 s. Wyd. nast.: Kraków: Książka 1948; wyd. 2 [!] Warszawa: Książka i Wiedza 1950, tamże wyd. 3 1991.
13. H. Lofting: Poczta doktora Dolittle. Warszawa: J. Mortkowicz 1938, 342 s. Wyd. nast.: Kraków: Książka 1948; Warszawa: Książka i Wiedza 1950; wyd. 2 [!] Warszawa: Nasza Księgarnia 1957, tamże wyd. 5 1969, 1986; Warszawa: Książka i Wiedza 1989; Warszawa: Nasza Księgarnia 1990.
14. H. Lofting: Ogród zoologiczny doktora Dolittle. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1939, 253 s. Wyd. nast.: Warszawa: Książka i Wiedza 1949; wyd. 2 [!] Warszawa: Nasza Księgarnia 1957, tamże: 1970, 1987, 1990; wyd. 5 Warszawa: Książka i Wiedza 1991.
15. S. Lagerlöf: Karo i Szaraczek. Warszawa: Nasza Księgarnia 1950, 14 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1952, wyd. 3 1953.
16. H. Lofting: Największa podróż doktora Dolittle. Warszawa: Nasza Księgarnia 1960, 212 s.
17. H. Lofting: Doktor Dolittle na księżycu. Warszawa: Nasza Księgarnia 1961, 132 s.
18. H. Lofting: Powrót doktora Dolittle. Warszawa: Nasza Księgarnia 1961, 159 s.

Prace redakcyjne

1. Przygoda w lesie. [Bajki i opowiadania zebrane przez J. Mortkowiczową]. [B.m.w.] 1906. Wyd. nast. z podtytułem: Opowiadania dla małych dzieci. Zebrała i ułożyła J. Mortkowiczowa. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka; Lwów: Księgarnia H. Altenberga 1909, 40 s.
Informacja o wyd. 1: Aut. Dz.: Książki dla Dzieci. „Naprzód1906 nr 351 z 23 XII – wiadomość, iż książka była w sprzedaży gwiazdkowej.
2. Zaczarowana wyspa. Bajki i opowiadania dla dzieci. Zebrała i ułożyła J. Mortkowiczowa. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka; Lwów: Księgarnia H. Altenberga 1907, 87 s. Wyd. nast.: Jerozolima: Sekcja Wydawnicza 3 Korpusu 1944; nakł. 2 [!] Bari: Sekcja Wydawnicza 2 Korpusu 1945.
3. W pamiętnym roku wojny. Książka zbiorowa dla młodzieży. [Red.: J. Mortkowiczowa i S. Sempołowska]. Warszawa, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze 1916, 177 s.
4. W szkole i w domu. Czytanki. Ułożyły: J. Mortkowiczowa i S. Sempołowska. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1922-1923.

[T.] 1. Wakacje. 1922, 22 s. Wyd. 2 tamże 1930.

[T.] 2. Bociany. 1922, 15 s. Wyd. 2 tamże [1930].

[T.] 3. Szkoła. 1922, 15 s. Wyd. 2 tamże 1931.

[T.] 4. Kiedym... 1922, 15 s. Wyd. 2 tamże 1931.

[T.] 5. [H. Bobińska:] O szarej godzinie. 1922, 15 s. Wyd. 2 tamże 1930.

[T.] 6. Lalki moich dzieci. 1922, 15 s.

[T.] 7. O staruszku, staruszce i złotej rybce. 1922, 12 s.

[T.] 8. [A. Mickiewicz:] Dziady. [1923], 22 s. Wyd. 2 tamże 1933.

[T.] 9. Rewolucja listopadowa. 1923, 20 s.

[T.] 10. Mała siostra miłosierdzia. 1922, 15 s. Wyd. 2 tamże 1930.

[T.] 11. Jak to ze lnem było. 1923, 15 s.

[T.] 12. Boże Narodzenie. 1923, 15 s. Wyd. 2 tamże 1934.

[T.] 13. Szczęśliwy książę. 1923, 15 s. Wyd. 2 tamże 1932.

[T.] 14. Zając. 1923, 15 s. Wyd. 2 tamże 1932.

[T.] 15. Mikołaj Kopernik. 1923, 15 s.

[T.] 16. Jak sobie Jędruś „tiutkę” znalazł. 1923, 15 s.

5. H.Ch. Andersen: Najpiękniejsze baśnie. Cz. 1-2. Warszawa, Kraków: J. Mortkowicz 1929, 76 + 86 s.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1953.

Autor o sobie

J. Mortkowiczowa: Wspomnienia sprzed lat siedemdziesięciu. W: Kredą na tablicy. Warszawa 1958.

Słowniki i bibliografie

P. Grzegorczyk: J. Mortkowiczowa. Znak 1962 nr 7/8, przedruk w tegoż: Twórcy i badacze kultury zmarli w latach 1956-1967. Warszawa 1986.
Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 2. Warszawa 1964.
Słownik pracowników książki polskiej. Łódź 1972 (J. Olkowska).
Polski słownik biograficzny. T. 22 cz. 1 z. 91. Wrocław; Kraków 1977 (J.Z. Białek).
H. Kroszczor: Janina z Horwitzów Mortkowiczowa. W tegoż: Kartki z historii Żydów w Warszawie XIX-XX w. Warszawa 1979.

Ogólne

Artykuły

M. Dąbrowska: Działalność bez jubileuszu. Życie Literackie 1961 nr 6.
• [S. Podhorska-Okołów] S.P.-O.: Wspomnienie o Janinie Mortkowiczowej. Twórczość 1961 nr 4.
Z. Starowieyska-Morstinowa: Janina Mortkowiczowa. Tygodnik Powszechny 1961 nr 7.
K. Kuliczkowska: Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1864-1918. W: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria 5 t. 3. Kraków 1973, passim.
W. Grzelak: Wśród autorów i książek. Warszawa 1975, passim.

O wychowaniu estetycznym

E. Niewiadomski. „Książka1904 nr 9.
W. Witwicki. „Przegląd Filozoficzny1905.

Stacho

W. Gomulicki. „Kraj1906 nr 50 [dot. też oprac.: Zaczarowana wyspa].
J. Muklanowicz. „Książka1906 nr 12.

Anulka

• [M. Dąbrowska] m.s.d. Kobieta Współczesna 1928 nr 1.
M. Kuncewiczowa: Z powodu „Anulki” Janiny Mortkowiczowej. Świat Książki 1929 nr 4-5.
• [P. Landau] A. Lau: Pamiętnik matki. Przegląd Społeczny 1935 nr 3.

Zaczarowana wyspa

W. Gomulicki. „Kraj1906 nr 50 [dot. też: Stacho].