BIO

Urodzony 16 maja 1890 w Łodzi; syn Romualda Millera, maszynisty kolejowego, i Florentyny z Matysków. Ukończył Szkołę Handlową Kupiectwa Łódzkiego w Łodzi. Debiutował w 1913 wierszem pt. Achilles, opublikowanym na łamach „Museionu” (nr 1/2). Po zdaniu (jako ekstern) matury rosyjskiej w Petersburgu, studiował kolejno na uniwersytecie w Petersburgu, Berlinie i na Sorbonie w Paryżu. W 1918-19 służył jako ochotnik w Wojsku Polskim. W następnych latach mieszkał w Warszawie i utrzymywał się z pracy nauczycielskiej i literackiej. Kontynuował studia na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) w Krakowie; w 1923 uzyskał doktorat na UJ na podstawie pracy pt. Sposoby charakteryzowania w „Panu Tadeuszu (promotor prof. Ignacy Chrzanowski). Od 1920 należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP) (od 1949 do Związku Literatów Polskich), okresowo był członkiem zarządu Oddziału Warszawskiego. W 1921 redagował czasopismo „Młoda Myśl” oraz współredagował wydawane nieregularnie pismo poświęcone poezji i sztuce „Ponowa” (do 1922). W 1922 był wraz z Emilem Zegadłowiczem i Edwardem Kozikowskim współzałożycielem regionalistycznej grupy literackiej Czartak i współredaktorem jej czasopisma „Czartak”. W 1924 redagował „Przegląd Teatralny i Muzyczny”. Wiersze, artykuły, recenzje literackie i teatralne zamieszczał w wielu czasopismach, m.in., „Robotniku” (1921-22, 1925-26, 1932-39; w 1932 objął po Karolu Irzykowskim dział teatralny zwykle pt. Z teatrów warszawskich; podpisywał też J.N.M.), „Przeglądzie Warszawskim” (1922-26), „Europie” (1924-30), „Wiadomościach Literackich” (1924-29, 1932-33, 1937-38), „Dzienniku Ludowym” (głównie 1932-34), „Naprzodzie” (1932-39; od 1934 stale w działach Z teatrów warszawskich, Teatry warszawskie; podpisany też J.N.M.), „Lewarze” (1934-36), „Lewym Torze” (1935), „Czarno na białem” (1937-1939), „Sygnałach” (1938-39). W 1930 został członkiem Polskiego PEN Clubu. W 1936 wybrano go na członka prezydium Komisji Literackiej przy Lidze Praw Człowieka i Obywatela. W maju tego roku wziął udział w Zjeździe Pracowników Kultury we Lwowie. Od 1937 pełnił funkcję prezesa Oddziału Warszawskiego ZZLP. Podczas okupacji niemieckiej mieszkał nadal w Warszawie. Brał udział w konspiracyjnym życiu literackim, uczył na tajnych kompletach. Uczestniczył w organizowaniu komitetu pomocy pisarzom (1939/40), a później komitetu pomocy pisarzom pochodzenia żydowskiego (1941-43). Współpracował z konspiracyjnymi czasopismami Socjalistów Polskich, „Robotnik” (1942-43) i „Lewą marsz” (1942-43) oraz wspólnie z Wacławem Barcikowskim redagował organ Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej (PLAN), „Rzeczpospolita Ludowa” (1943-44). Brał udział w pracach Stronnictwa Demokratycznego (SD) i Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Kontynuował również twórczość literacką, m.in. przygotowując dla działającego tajnie wydawnictwa Wisła książkę pt. Literatura, a życie społeczne (tekst zniszczony w późniejszych działaniach wojennych). Po zakończeniu wojny został w 1945 dyrektorem Departamentu Literatury i od 1946 członkiem Rady Teatralnej przy Departamencie Teatru w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Był członkiem Stronnictwa Demokratycznego i Polskiej Partii Socjalistycznej. Do 1947 pełnił funkcję prezesa Oddziału Warszawskiego ZZLP. Był redaktorem naczelnym miesięcznika „Teatr” (do 1947) oraz w 1946 współredagował dwutygodnik literacki „Warszawa.” Współpracował z miesięcznikiem „Lewy Tor” (1945). W 1946-48 drukował liczne recenzje w „Robotniku”. W 1946-47 był posłem do Krajowej Rady Narodowej. W 1947 wyjechał na Dolny Śląsk, gdzie pracował jako kierownik literacki w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze. Był żonaty z Joanną Lewandowską. Współpracował z Polskim Radiem, przygotowując audycje historyczno-literackie. Po powrocie do Warszawy w 1957 zajmował się pracą krytycznoliteracką, m.in. do 1964 drukował stale recenzje literackie i teatralne w „Głosie Pracy” i „Głosie Nauczycielskim.” W 1958-62 należał do reaktywowanej grupy międzywojennej Zespół Literacki Przedmieście. W 1961-64 publikował (pod pseudonimem Stanisław Niemira) artykuły o tematyce polityczno-społecznej w londyńskich „Wiadomościach”. Oskarżony o rozpowszechnianie fałszywych informacji o Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL), został w 1965 skazany wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla miasta stołecznego Warszawy na karę trzech lat (zamienioną na osiemnaście miesięcy) więzienia z zawieszeniem na dwa lata (w 1990 minister sprawiedliwości wniósł rewizję nadzwyczajną od tego wyroku na korzyść skazanego). W następnych latach kontynuował twórczość krytyczną, większość powstałych tomów szkiców nie została jednak wydana drukiem. W grudniu 1975 był jednym z sygnatariuszy Memoriału 59, wyrażającego protest przeciw projektowanym zmianom w Konstytucji PRL. Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1946), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1958). Zmarł 29 września 1977 w Warszawie.

Twórczość

1. Erynie. Utwór dramatyczny. Prapremiera: Łódź, Teatr Polski 1914. Wyd. Warszawa, Lublin, Łódź: Gebethner i Wolff; Kraków: G. Gebethner i Sp. 1914, 140 s.

2. Achilles na marach. Dytyramb. Łódź: [Drukarnia] J. Szcześniewski 1918, 69 s.

3. Lacrimae rerum. Poezje. [Łódź]: [Drukarnia] T. Berlach [1921], 102 s.

4. Korowód. Poezje. Wadowice: Drukarnia E. Foltina 1924, 89 s.

5. Zaraza w Grenadzie. Rzecz o stosunku nowej sztuki do romantyzmu i modernizmu w Polsce. Warszawa: F. Hoesick 1926, 201 s.

Zebrane w tomie szkice były w 1923-1925 drukowane w wersji nieco odmiennej i pod innymi tytułami w „Przegląd Warszawski”, „Wiadomości Literackie”, „Tygodnik Wileński” i innych czasopismach.

Zawartość

Przedmowa. – 1. Od indywidualizmu do uniwersalizmu; 2. O zaktywizowanie psychiki narodowej; 3. Przez sztukę do życia: a) język, b) praca, c) teatr, d) twórczość bezimienna; 4. Na ruinach ramantycznych ruin; 5. Ku uniwersalizmowi: a) Reymont, b) Wyspiański, c) Kasprowicz, d) Staff, e) Leśmian, f) Żeromski, g) Kaden-Bandrowski; 6. Zaraza w Grenadzie.

6. O reformę konstytucji. Warszawa: [Drukarnia] Nasza Drukarnia [1930], 6 s.

Tytuł nagłówkowy.

7. Na gruzach Grenady. Studium krytyczne. Warszawa: Rój 1933, 228 s.

Zawartość

Przedmowa. – Co to jest uniwersalizm; Pluralizm a sztuka; Jednostka i zbiorowość; O siłę atrakcyjną kultury polskiej; O używotnienie sztuki; O przenośnię kosmiczną; Sport a sztuka; Na skrzyżowaniu prądów społecznych; Chińskie cienie romantyzmu; Kryzys indywidualizmu a wolna myśl; O nową komunę wychowawczą; O kierunek zmian ustrojowych Rzeczypospolitej; Krytyka krytyki.

8. Bez kropki nad „i. Szkice literackie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1964, 422 s.

Zawartość

I. Dziś i jutro: Pisarz – krytyk – zbiorowość; W obronie patosu, retoryki i konsekwencji; Wyraz w sztuce jako stacja uspołecznienia; Cybernetyka a wola wyrazu; Romantyka pracy a język literacki; Poezja znakowania. (Przestankowanie jako sztuka). – II. Wczoraj i dziś: Romantyzm do wzięcia; Rodowód społeczny indywidualizmu Słowackiego; Puszkin walczący; Aleksander Herzen – drogowskazem przymierza; „Kolega” Hitler [dot. T. Manna]; Karta z dziejów „jednolitego frantu” w literaturze polskiej. – III. Zaraza w Grenadzie: Przedmowa do części III; Przedmowa do książki „Zaraza w Grenadzie” [poz. ]; Przedmowa do książki „Na gruzach Grenady” [poz. ]; Wstęp, – poz. [częściowo zmienione], – nadto: Zofia Nałkowska; Andrzej Strug; Kryzys indywidualizmu a wolna myśl [częściowo zmieniona poz. ].

9. Na krzywej przemian. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1973, 321 s.

Zawartość

Przedsłowie. – Czasy i ludzie: Na progu dwóch dwudziestoleci [1918 i 1945]; Technika a humanizm; Literatura a opinia publiczna; Rozwój społeczny a myśl katolicka; O zaangażowaniu społecznym literatury. – Minerwa w opałach: Żeromski a życie polskie; O współczesnej recepcji Krasińskiego; Na tropach realizmu „Pana Tadeusza” [A. Mickiewicza]; Rewolucja społeczna w „Panu Tadeuszu”; Dwie fikcje pod jednym płaszczem [A. Mickiewicz i A. Puszkin]; O siłę nośną filomatyzmu.

Utwory niepublikowane

Berło Pelopidów. Dramat. Powst. ok. 1926, rękopis.
Palladion. Dramat. Powst. ok. 1928, rękopis.
Tak jest, panie kapitanie! Tragikomedia w 11 obrazach. Parafraza sztuki G. Büchnera „Woyzeck”. Powst. 1961, maszynopis 55 s.
W walce o wolne słowo w literaturze. [Szkice z lat 1956-1964], maszynopis 86 s.
Na styku słowa i godności. Szkice społeczno-literackie [z 1946-1974], maszynopis 420 s.
Heroon. Rapsod o trudzie niedokonania w micie i historii. Powst. 1976, maszynopis 146 s.

Przekłady

1. A. Korniejczuk: Paweł Kreczet. Sztuka w 3 aktach, 5 obrazach. Warszawa: Współpraca 1949, 95 s. Wystawienie pt. Platon Kreczet: Rzeszów, Teatr Ziemi Rzeszowskiej 1950.

Wystawienia następne

Wystawienie też pt.: Chirurg.
2. M. Wirta: Na gościńcu. (Trzy opowiadania). Warszawa: Współpraca 1949, 40 s.
3. A. Punczjenok: Morska piechota. [Opowiadania]. Warszawa: Prasa Wojskowa 1950, 221 s. Wyd. nast. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1951.
4. H. Volanská: Spotkania w lasach. Zbiór opowiadań i szkiców z dziejów powstania słowackiego w latach 1943/44. Warszawa: Prasa Wojskowa 1950, 155 s.
5. I. Nowikow: Puszkin na wygnaniu. [Powieść]. Przeł.: G. Timofiejew, J. Miller. Warszawa: Książka i Wiedza 1951, 637 s.

Prace edytorskie

1. A. Mickiewicz: Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Oprac.: J.N. Miller. Cz. 1-2. Warszawa: Biblioteka Polska [1928], 350 + 287 s.
Cz. 1. Tekst; Cz. 2. Objaśnienia i przypisy.
2. A. Fredro: Zemsta. Komedia w 4 aktach. Oprac.: J. Miller. Cz. 1-2. Warszawa: Biblioteka Polska 1929, 112 + 79 s.
Cz. 1. Tekst; Cz. 2. Objaśnienia i przypisy.
3. J. Słowackiego: Wiersze wybrane. W oprac. J.N Millera. Warszawa: Ogólnopolski Komitet Uczczenia J. Słowackiego w Krzemieńcu 1939, 262 s.

Omówienia i recenzje

• Ankieta dla IBL PAN 1966.

J.N. Miller: Wyjaśnienia oskarżonego; Ostatnie słowo. Zapis”, Londyn 1978 nr 8 [w 1965 na rozprawie z oskarżenia o rozpowszechnianie fałszywych informacji o sytuacji w PRL].

Wywiady

U Jana Nepomucena Millera. Wywiad z obrońcą uniwersalizmu. Wiadomości Literackie 1925 nr 24.
Tajemnice krytyka. Rozm. A. Galis. Tygodnik Ilustrowany 1933 nr 39.

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 2. Warszawa 1964.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000 (Redakcja).

Ogólne

Artykuły

• [Dyskusja w latach 1925-1926 w związku z artykułami J.N.Millera:]U źródeł uniwersalizmu w poezji polskiej. Przegląd Warszawski 1924 nr 38; Uniwersalizm w twórczości Młodej Polski. Przegląd Warszawski 1924 nr 39; Mickiewicz w świetle niepodległości. Wiadomości Literackie 1925 nr 3 [zob. Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 2. Warszawa 1964].
J. Zarański: Jan Nepomucen Miller powraca z „emigracji. Stolica 1957 nr 22.
E. Kozikowski: Między prawdą a plotką. Wspomnienia o ludziach i czasach minionych. Kraków 1961, passim.
J. Rawicz: Maria Jehanne [Wielopolska] i Jan Nepomucen [Miller]. W tegoż: Do pierwszej krwi. Warszawa 1974.
S. Frankiewicz: Jan Nepomucen Miller. „Więź1977 nr 12.
W. Wohnout. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1977 nr 255.
A. Steinsbergowa: Ze wspomnień obrońcy. (Kariera artykułu 23). Zapis”, Londyn 1978 nr 8 [m.in. dot. procesu J.N. Millera w 1965].
G. Ratajska: Jan Nepomucen Miller: krytyk i publicysta zapomniany. Zeszyty WSI [Wyższej Szkoły Inżynieryjnej] Koszalińskich Prac Instytutu Nauk Społecznych 1986 nr 6 cz. 2.
G. Ostasz: W cieniu „Herostratesa. Rzeszów 1993, passim.
T. Gicgier: Jan Nepomucen Miller. „Dziennik Łódzki1994 nr 250-251.
T. Gicgier: Jan Nepomucen Miller. W tegoż: Opowieści o dawnych poetach Łodzi. Łódź 1995.
S. Chwin: Romantyzm i poszukiwanie „trzeciej drogi. Teksty Drugie 1998 nr 5.
M. Kozłowska: Uniwersalizm – indywidualizm – regionalizm. Wileńska koncepcja Jana Nepomucena Millera. W: Literackie Kresy i bezkresy. Szczecin 2000.
H. Markiewicz: Uniwersalizmy Jana Nepomucena Millera. W: Tkaniny. Katowice 2003.

Achilles na marach

A. Bederski. „Zdrój1918 t. 3 z. 1.
T. Sinko: Nowy Homeryda polski. Maski 1918 z. 9.

Lacrimae rerum

S. Kołaczkowski. „Przegląd Warszawski1921 nr 1.
• [E. Zegadłowicz] Z. „Czartak1922 nr 1.

Korowód

• [J. Tuwim] j.t. Wiadomości Literackie 1924 nr 9.
H. Zahorska. „Przegląd Powszechny1924 t. 163 nr 488.
K.W. Zawodziński. „Przegląd Warszawski1925 nr 41.

Zaraza w Grenadzie

R. Bergel. „Głos Narodowy1926 nr 157.
M. Dąbrowska: Ożywcza książka. Wiadomości Literackie 1926 nr 35-36.
K. Irzykowski: Doping, ramiarstwo i perspektywizm a merytoryzm. Wiadomości Literackie 1926 nr 25, przedruk w tegoż: Słoń wśród porcelany. Warszawa 1934, w: Pisma. [T. 2]. Kraków 1976.
W.L. Jaworski: Z powodu książki „Zaraza w Grenadzie. Wiadomości Literackie 1926 nr 47, polemika: J.N. Miller: W obronie uniwersalizmu. „Wiadomości Literackie” 1928 nr 12.
T. Peiper: Uniwersalizm. Zwrotnica 1926 nr 9, przedruk w tegoż: Tędy. Warszawa 1930.
S. Podhorska-Okołów. „Tygodnik Ilustrowany1926 nr 24.
L. Pomirowski: Almanzor wśród Giaurów. Przegląd Warszawski 1926 z. 18.
J.E. Skiwski: Partykularyzm uniwersalizmu. Myśl Narodowa 1926 nr 38, polemika: J.N. Miller: Odpowiedź krytykom na S. „Wiadomości Literackie” 1927 nr 31 [dot. też B. Suchodolskiego i A. Stawara].
B. Suchodolski. „Ruch Literacki1926 nr 6.
E. Bautro: O nowy kierunek ideowy w naszej kulturze. Gazeta Literacka 1927 nr 12, 13, 15.
Z. Ciechanowski. „Przegląd Powszechny1927 nr 519.
M. Giergielewicz: Książka o nowej sztuce. Drogi Naprawy 1927 nr 1.
J. Przyboś: Odpowiedź p. Millerowi. (List do redakcji). Wiadomości Literackie 1927 nr 49.
A. Stawar: Zarażona Grenada i romantyczny Almanzor. Wiadomości Literackie 1927 nr 4, przedruk w tegoż: Szkice literackie. Warszawa 1957.
S. Zając: Czy naprawdę ruina romantyzmu?Lot1927 nr 2.
W. Bieńkowski: Przewroty i nawroty. Uwagi o Janie Nepomucenie Millerze. „Kwadryga 1928 nr 1.
• [E. Kozikowki] E.K. „Czartak1928.
J.E. Płomieński: Na bezdrożach literackich doktryn. Apologia indywidualizmu. Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie 1928 nr 2, przedruk w tegoż: Szukanie współczesności. Warszawa 1934.
S. Piasecki: Od uniwersalizmu do imperializmu. W: Prosto z mostu. Warszawa 1934.
T.B. Syga: Od indywidualizmu do fetyszyzmu. Myśl Narodowa 1934 nr 4.
R. Kanarek: Pan Tadeusz” i nowa sztuka. (O „Zarazie w Grenadzie” Jana Nepomucena Millera). „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica1977 nr 26.

O reformę konstytucji

K. Irzykowski; L. Kruczkowski: Rojenia syndykalisty. Europa 1930 nr 8, polemika: J.N. Miller: Na koniku maksymalizmu. Tamże.

Na gruzach Grenady

M. Czuchnowski: Spowiedź uniwersalisty. Dziennik Ludowy 1933 nr 263-265.
J.E. Skiwski: Jeszcze projekt na Polskę. Pion 1933 nr 1.
S. Bereza: Okrakiem na barykadzie. Lewar 1934 nr 4.
M. Kridl. „Rocznik Literacki 1933”, wyd. 1934.

Bez kropki nad „i”

W. Wohnout. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1965 nr 179.

Na krzywej przemian

A. Budzyński: Dzisiejsze diagnozy i niedzisiejsze spory. Kultura 1973 nr 30.
W. Wohnout. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1973 nr 123.
B. Faron: Współczesność i tradycja. Nowe Książki 1974 nr 3.
A. Ciołkosz: Antytezy Jana Nepomucena Millera. „Wiadomości”, Londyn 1975 nr 19, nawiązanie: J. Łobodowski: Miller przedwczoraj i dziś. Tamże 1975 nr 29.