BIO

Urodzony 18 sierpnia 1914 w Warszawie; syn Witolda Matuszewskiego, inżyniera architekta, i Marii z Żórawskich, nauczycielki. Do szkół średnich uczęszczał w Warszawie, początkowo uczył się w Gimnazjum im. Stefana Batorego (1924-27), następnie w Gimnazjum Humanistycznym im. A. Mickiewicza, które ukończył w 1932. Należał do Związku Harcerstwa Polskiego (1927-33). Debiutował w 1931 artykułami Ku szczytom i Prawdy stare a święte, zamieszczonymi w piśmie „Kuźnia Młodych” (nr 1), którego był współtwórcą, a następnie członkiem głównego komitetu redakcyjnego tego tygodnika, w którym publikował do 1935 wiersze, artykuły i recenzje. Od 1932 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim (UW); w 1936 uzyskał magisterium. W tymże okresie studiował prawo francuskie w Instytucie Francuskim w Warszawie i otrzymał w tym zakresie certyfikat. W 1932-33 należał do Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. W 1932 założył, wraz z Janem Kottem i Włodzimierzem Pietrzakiem, Klub Artystyczny „S”, w którym działał do końca jego istnienia w 1936. W 1932-33 prowadził dział literatury w „Dekadzie Akademickiej”. Wiersze, artykuły i przekłady publikował m.in. w „Okolicy Poetów” (1935-36), „Pionie” (1936, 1938) i w „Skamandrze” (1937-39). Po odbyciu rocznej służby wojskowej w szkole podchorążych łączności w Zegrzu, pracował od 1937 jako urzędnik w Międzynarodowym Towarzystwie Wagonów Sypialnych, a następnie od 1938 jako aplikant Prokuratorii. W 1938 ożenił się z Beatą Sobolewską (rozwód 1961). Zmobilizowany w sierpniu 1939, brał udział w kampanii wrześniowej. Po krótkim pobycie w niewoli niemieckiej powrócił do Warszawy. W czasie okupacji niemieckiej pracował jako urzędnik Zarządu Miejskiego w Warszawie. Uczestniczył w działalności organizacji konspiracyjnej Wolność, Równość, Niepodległość (WRN; od 1944 w Polskiej Partii Socjalistycznej) oraz w podziemnym życiu kulturalnym. Uczestniczył także w akcji pomocy Żydom. Odcięty od Warszawy w przeddzień wybuchu powstania warszawskiego, przebywał od września 1944 w Lublinie, gdzie pracował w redakcji tygodnika „Wieś”. Drukował także w „Dzienniku Łódzkim” (1944-49) i „Odrodzeniu” (1944-48). Od tegoż roku był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP; od 1949 Związku Literatów Polskich, ZLP, do rozwiązania Związku w 1983) i prowadził biuro Związku. W lutym 1945 przeniósł się do Łodzi. Początkowo pracował nadal w redakcji tygodnika „Wieś” (do kwietnia 1945). W sierpniu 1945 został zmobilizowany z przydziałem do redakcji „Polski Zbrojnej”, gdzie pracował do demobilizacji w 1947. Równocześnie w 1946-50 współpracował z „Kuźnicą”, w której od 1947 był także sekretarzem redakcji. Publikował również w „Twórczości” (od 1946), „Wiedzy i Życiu” (1946-47), „Głosie Robotniczym” (1947-49). W 1947-49 był członkiem zarządu Oddziału Łódzkiego ZZLP. W 1947 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (od 1948 Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, PZPR). W 1949 zamieszkał w Warszawie. W 1950 został prezesem Oddziału Warszawskiego i członkiem Zarządu Głównego ZLP. Od kwietnia 1950 do grudnia 1955 był zastępcą redaktora naczelnego, a następnie do kwietnia 1960 kierownikiem działu krytyki „Nowej Kultury”; recenzje ogłaszał na łamach tego tygodnika do 1962. Od 1951 prowadził wykłady i seminaria z historii literatury polskiej na Wydziale Dziennikarskim UW, a także w 1953-55 w Wyższej Szkole Pedagogicznej. W 1953-58 pracował w Dziale Literatury Współczesnej Instytutu Badań Literackich (IBL) Polskiej Akademii Nauk, od 1954 jako kierownik na stanowisku zastępcy profesora. Zajmował się przede wszystkim przygotowaniem podręcznika współczesnej literatury polskiej dla szkół średnich. Wchodził w skład Rady Naukowej IBL. W 1954-55 redagował serię IBL Studia nad Polską Literaturą Współczesną. W 1953-60 był członkiem rady redakcyjnej „Pamiętnika Literackiego”. W 1956-85 współpracował z „Rocznikiem Literackim”, w którym opracowywał sprawozdania z ruchu wydawniczego w dziale poezji, a w rocznikach 1958-66 także w działach eseju, szkicu i krytyki literackiej. Publikował szkice i recenzje w wielu czasopismach, m.in. w „Poezji” (tu w latach sześćdziesiątych omówienia współczesnej poezji), „Współczesności” (1961-63, 1968, 1971), „Nowych Drogach” (tu w 1961-63 cykl pt. W zwierciadle prasy literackiej, w 1964 Przegląd wydarzeń kulturalnych miesiąca), „Tygodniku Kulturalnym” (1962-64), „Życiu Literackim” (1963-88), „Miesięczniku Literackim” (w 1970-75 omówienia współczesnej poezji), „Polityce” (1971-82), „Polonistyce” (od 1978). Równocześnie w 1960 rozpoczął pracę w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”, gdzie do przejścia na emeryturę w 1977 kierował działem polskiej literatury współczesnej. W 1961 ożenił się z Ireną Szymańską, z domu Wiernik primo voto Lando (zmarła 1999; w czasie okupacji używała nazwiska Śledzińska), wydawczynią i tłumaczką. W 1962 był współzałożycielem, a od 1969 wiceprezesem Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Literackich (Association Internationale des Critiques Littéraires, AICL, Paryż) oraz przewodniczącym jego Sekcji Polskiej. Brał udział w licznych imprezach międzynarodowych Stowarzyszenia, zorganizował także w 1988 X Międzynarodowy Kongres AICL w Toruniu. Działał też w międzynarodowej organizacji pisarzy Comunità Europea degli Scrittori (COMES). W 1969-72 był członkiem Zarządu Oddziału Warszawskiego, w 1972-75 – Zarządu Głównego, w 1975-78 – Głównej Komisji Rewizyjnej przy Zarządzie Głównym ZLP. W 1972 został członkiem Polskiego PEN Clubu. Od 1973 pracował w redakcji tygodnika „Literatura”, kierując działem krytyki literackiej; w 1976 został usunięty z redakcji na polecenie Komitetu Centralnego PZPR i na pół roku objęty zakazem publikacji. We wrześniu 1981 wystąpił z PZPR. W 1983-86 wchodził w skład zarządu Komisji Krytyki Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza. Od 1989 należał do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Kontynuował prace krytyczne, m.in. od 1996 w „Nowych Książkach”. Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1954), Krzyżem Oficerskim (1964) i Krzyżem Komandorskim (1975) Orderu Odrodzenia Polski, Złotą Odznaką ZNP (1971), odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” (1977), medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznawanym przez Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie (1993). Zmarł 29 kwietnia 2010 w Warszawie; pochowany tamże na Cmentarzu Powązkowskim.

Twórczość

1. S. [Wiersze; autorzy:] R. Matuszewski, J. Kott, W. Pietrzak. Warszawa: [F. Hoesick] 1934 [antydatowane 1933], 66 s. Biblioteka Klubu Artystycznego „S, 1.

Wiersze R. Matuszewskiego na s. 29-46.

2. Gospoda pod „Wesołą kukułką. [Utwór dramatyczny w 3 aktach; współautor:] J. Rojewski. Wystawienie: Łódź, Teatr Powszechny TUR [Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego] 1948. Wyd. Warszawa: Prasa Wojskowa 1948, 84 s.

3. Literatura po wojnie. Szkice krytyczne. Warszawa: Książka 1948, 216 s. Wyd. 2 zmienione Warszawa: Książka i Wiedza 1950.

Zawartość

Szkice i recenzje drukowane w latach 1945-1948 w czasopismach: „Kuźnica”, „Nowiny Literackie”, „Odrodzenie” i „Twórczość”, zebrane w cyklach: Literatura dwudziestolecia; Z zagadnień prozy; Wśród liryków.

4. Literatura na przełomie. Warszawa: Czytelnik 1951, 317 s.

Nagrody

Nagroda Państwowa III stopnia w 1951.

Zawartość

Artykuły i recenzje drukowane w latach 1949-1950 w czasopismach „Kuźnica” i „Nowa Kultura”.

5. Literatura międzywojenna. Warszawa: Wiedza Powszechna 1953, 302 s.

Popularne opracowanie cyklu wykładów o literaturze dwudziestolecia międzywojennego wygłoszonych w latach 1951-1952.

Zawartość

I. Uwagi wstępne; II. Prozaicy starszego pokolenia; III. Poezja dwudziestolecia; IV. Dalszy rozwój prozy; V. Krytyka i prasa literacka; Zakończenie.

6. Szkice krytyczne. Warszawa: Czytelnik 1954, 323 s.

Zawartość

Dzieje lat walki [dot.: K. Brandys: Między wojnami]; Nowy Breza; Powieść o walce ludu włoskiego [dot.: J. Stryjkowski: Bieg do Fragala]; Wczoraj i dziś [dot.: A. Bobruk: Matka i syn]; Książka, która pozostanie [dot.: I. Newerly: Pamiątka z Celulozy]; Powieść o wsi podwarszawskiej [dot.: H. Boguszewska: Czarna kura]; Trylogia Wasilewskiej; Powieść o klęsce wrześniowej [dot.: J. Putrament: Wrzesień]; Ważny obrachunek ideowy [dot.: W. Żukrowski: Dni klęski]; Oczyma piechura i – realisty [dot. literatury o II wojnie światowej]; Pierwsza współczesna powieść polska na ekranie [dot.: B. Hamera: Na przykład Plewa]; Ambitny debiut powieściowy [dot.: A. Braun: Lewanty]; Podzwonne mieszczańskiego estetyzmu [dot.: J. Parandowski: Alchemia słowa]; Na pograniczu epok. (O poezji Jarosława Iwaszkiewicza); „Niobe” i „Wit Stwosz” [K.I. Gałczyńskiego]; Śmierć poety [K.I. Gałczyńskiego]; Liryka podwładna myśli [o poezji A. Kamieńskiej i W. Szymborskiej]; O współdziałaniu pisarza i krytyka; Uwagi o tematyce współczesnej; Które niebezpieczeństwo jest groźniejsze; Przyjaciele i wrogowie; Dwudziestolecie i dzień dzisiejszy; Chodzi o prawdę, nie o schemat; Jeszcze jeden Rudnicki [L. Rudnicki]; Siedemdziesięcioletnia młodość [o L. Rudnickim]; Słowa poetów; O Tadeuszu Borowskim; O bułgarskiej walce o wolność i niektórych jej bohaterach; O poecie bułgarskim Christo Smirneńskim; Juliusz Fuczik.

7. Historia literatury polskiej [1918-1955]. Materiały do nauczania dla klasy XI. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1955-1956. Oprac. w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.

Z. 1. [Cz.1]. Żeromski; Staff; Tuwim; Nałkowska; Dąbrowska; Broniewski. [Cz.2]. Antologia. 1955, 179 s. Wyd. 2 tamże 1955.

W wyd. 2 fragment o W. Broniewskim przesunięto do z. 2, wprowadzono zaś fragmenty o A. Słonimskim i T. Boyu-Żeleńskim.

Z. 2. Boy-Żeleński; Słonimski; Inni poeci dwudziestolecia; Rozwój literatury rewolucyjnej w dwudziestoleciu; Kruczkowski, Wasilewska; Inni prozaicy dwudziestolecia; Uwagi końcowe. 1955, 220 s. Wyd. 2 z podtytułem: Broniewski i inni poeci dwudziestolecia; Rozwój literatury protestu społecznego; Kruczkowski, Wasilewska; Inni prozaicy dwudziestolecia tamże 1955.

Z. 3. Literatura Polski Ludowej. 1956, 271 s.

Wyd. łączne całości pt. Historia literatury polskiej 1918-1955. Dla klasy 11 [wraz z Antologią]: wyd. 3 tamże 1956, 460 s. Por. Prace redakcyjne poz. .

8. O poezji Władysława Broniewskiego. [Szkic]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1955, 105 s. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.

9. Literatura polska w latach 1918-1955. Dla klasy III techników. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1956, 266 s. Wyd. nast.: wyd. 2-8 tamże 1956-1963; wyd. 9-13 skrócone pt. Literatura polska w latach 1919-1939. Podręcznik dla techników tamże 1964-1968.

Wyd. 5 w 1960 zmienione.

10. Literatura polska lat 1918-1956. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1958, 404 s.

11. Współcześni pisarze polscy. [Sylwetki pisarzy]. Powst. przed 1959.

Przekłady

angielski

Contemporary Polish writers. Warsaw: Polonia 1959, 290 s.

francuski

Portraits d'écrivains polonais contemporains. Varsovie Polonia 1959, 300 s.

12. Doświadczenia i mity. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1964, 525 s.

Zawartość

Szkice: Diagnozy, kierunki, dążenia: O sytuacji w literaturze; Jak funkcjonuje nasza literatura; Sztuka współczesna a potrzeby kulturalne mas. – Z problemów współczesnej prozy: Między umownością a urodą świata [polemika z H. Berezą]; Czy tylko filozofia działa? [polemika z S. Żółkiewskim]; Szanse prozy [polemika z Z. Bieńkowskim]; Literatura z „zezem”; Niespodzianki realizmu; Proza i reportaż; Kilka uwag o twórczości prozaików najmłodszego pokolenia, – nadto recenzje drukowane w czasopismach w latach 1957-1963 w działach: Warsztat krytyka; O niektórych praktycznych problemach naszej krytyki literackiej; W kosmosie i w powiecie, czyli krytyka duża i mała.

13. Iwaszkiewicz. [Sylwetka]. Warszawa: Agencja Autorska 1965, 80 s.

Przekłady

angielski

M. Brochwicz. Warsaw 1972, wyd. nast. 1976 [w skrócie].

francuski

[Przeł.] M. Rzewuska. Varsovie 1971 [w skrócie].

14. Literatura polska lat 1918-1939. Podręcznik dla klasy 3 liceum ogólnokształcącego oraz klasy 4 techników i liceów zawodowych. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1970, 352 s. Wyd. 2-25 tamże [od 1974 nazwa wydawnictwa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne] 1970-1994.

15. Polska literatura współczesna. Podręcznik pomocniczy dla klasy IV liceum ogólnokształcącego oraz dla klasy V techników i liceów zawodowych. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1976, 342 s. Wyd. nast. 2-15 tamże 1974-1990.

Wyd. poprawione: wyd. 8 1981, wyd. 13 1988, wyd. 15 1990.

16. Z bliska. Szkice literackie. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1981, 531 s.

Zawartość

Od autora. – Wśród poetów: „Piękna plejada” [poeci Skamandra]; Tuwim; Lechoń i jego wiersze; Ptak przeleciał przeze mnie. (O „Poezjach wybranych” Kazimierza Wierzyńskiego); Krok w nieskończoność poezji [o M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej]; „Niepogodzony z bezsensem istnienia” [poezja A. Słonimskiego]; Późne urodzaje Jarosława Iwaszkiewicza [„Sny”; „Ogrody”; „Sérénité”, „Krągły rok”, „Xenie i elegie”, „Mapa pogody”]; Elementy tragizmu w poezji Władysława Broniewskiego; Burmistrz marzeń niezamieszkanych [o T. Peiperze]; Spotkania z Przybosiem; Zmienne barwy czasu [dot.: A. Ważyk: Zdarzenia]; Piosenki na swojską nutę [dot.: P. Hertz: Śpiewnik podróżny i domowy]; Poezja Jana Brzechwy; Do Andrzeja Nowickiego. (Zagajenie wieczoru autorskiego, 1966); Poetycka podróż przez wiry epoki [dot.: E. Szemplińska: Notatki z podróży]; O autorze „Gospody zmierzchu” [A. Sowiński]; „Radość, że się kocha to, co niemożliwe”. (O poezji Jana Twardowskiego); O wierszach Wisławy Szymborskiej; Nad „Wierszami zebranymi” Herberta; Własny głos poety [dot.: A. Międzyrzecki: Poezje wybrane. Warszawa 1979; Poezje. Warszawa 1980]; Poeta w mrówkowcu [dot.: M. Białoszewski: Odczepić się]; Roztropny kult szaleństwa [dot.: J. Hartwig: Czuwanie]; Dwa razy Jarosław Marek Rymkiewicz [„Co to jest drozd”; „Thema regium”]; Epitafium dla niespokojnej młodości [dot.: E. Lipska: Dom spokojnej młodości]; „Oddam wszystkie wiersze świata za jeden pocałunek” [dot.: J. Salamon: Szkice do nowego słownika wyrazów; Tu wzrusza tylko nietrwałość]; Obecność mitów [dot.: J.S. Pasierb: Kategoria przestrzeni]; Poezja i orkiestry dęte [o współczesnej poezji]. – Fikcja i nie-fikcja: Zaskoczona istnieniem [dot.: Z. Nałkowska: Dzienniki czasu wojny]; Filmowe „Noce i dnie” [dot.: M. Dąbrowskiej]; Rzecz o narodowych fiksacjach [dot.: K. Brandys: Wariacje pocztowe]; Prawdy i mity Igora Newerlego; Stanisław Dygat, czyli o młodzieńczości; Niespodzianka po raz trzeci, czyli Białoszewski o powstaniu warszawskim [dot.: Pamiętnik z powstania warszawskiego]; Jeszcze jeden rozdział apokalipsy [dot.: B. Wojdowski: Chleb rzucony umarłym]; Zdarte zasłony [dot.: K. Filipowicz: Śmierć mojego antagonisty]; W poszukiwaniu współczesnej transcendencji [dot.: J.J. Szczepański: Przed nieznanym trybunałem]; Konformiści i kontestatorzy [dot.: A. Kuśniewicz: Trzecie królestwo]; Wersja Mefista [dot.: J. Broszkiewicz: Doktor Twardowski]; Czy to jest w porządku? [dot.: L.M. Bartelski: Rajski ogród]; Dlaczego fikcja? (Wypowiedź na Międzynarodowej Konferencji Pisarzy w Lahti). – Sprawy krytyki: Fikcja wartości absolutnych [dot.: L. Fryde: Wybór pism krytycznych]; Z Krzeszowic w świat [o K. Wyce]; Poezja-sztuka psychopoznawcza [dot.: M. Jastrun: Poezja i rzeczywistość. Szkice i eseje]; Sztuka interpretowania poezji [dot.: Liryka polska. Interpretacje. Kraków 1966]; Ignacy Chrzanowski à rebours, czyli za co nie lubimy naszych poetów [polemika z artykułem A. Sandauera: Ewolucja poezji polskiej 1945-1968. „Polityka1979 nr 18-20]. – Z teki wspomnień: Człowiek i pisarz ludziom przyjazny [o W. Machu].

17. Powroty i pożegnania. [Szkice]. Warszawa: Czytelnik 1987, 442 s.

Zawartość

Od autora. – Poeta rzeczy ostatecznych i rzeczy pierwszych. (O recepcji twórczości Juliana Tuwima); Zemsta na poecie [S. Barańczak: O „Balu w operze” J. Tuwima]; Nicość i trwanie [o J. Iwaszkiewiczu]; Liryczne miniatury [dot.: K. Iłłakowiczówna: Szeptem]; Moje spotkania z panią Kazimierą [Iłłakowiczówną]; Pogodzony z naturą rzeczy [o poezji M. Jastruna]; Pamięci Mieczysława Jastruna; Nie tylko „prawo do różnicy” [dot.: A. Sandauer: O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku]; Czesława Miłosza dążenie do formy pojemnej; Dookoła polskiej Nagrody Nobla; Spotkania z Mironem [Białoszewskim]; Dąbrowska odpoczciwiona; „Autentysta” [J.B. Ożóg]; Jak odkryłem pomyłkę edytorów wierszy Baczyńskiego; Poezja Tadeusza Sułkowskiego; Jerzy Niemojowski i jego „Wiersze wcześne wybrane”; O życiu i wierszach Arnolda Słuckiego; Nadzieja i los [o poezji W. Woroszylskiego]; Portret trumienny [W. Dąbrowskiego]; A może lepiej się nie odkochiwać? [o twórczości J.S. Pasierba]; O Julianie Rogozińskim; O Wandzie Leopold.

18. Żółte dzioby, zielone lata. [Wspomnienia]. Warszawa: Alfa 1990, 303 s.

19. Literatura polska 1939-1991. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992, 503 s. Wyd. nast.: wyd. 2 poprawione i uzupełnione tamże 1995, 520 s.; wyd. 3 poprawione i uzupełnione tamże 1999, 521 s.

20. Olśnienia i świadectwa. Od Leśmiana do Barańczaka. [Szkice]. Warszawa: Graf-Punkt 1995, 220 s.

Zawartość

Niepoprawny istnieniowiec [B. Leśmian]; Nad „DziennikamiM. Dąbrowskiej; Tylko dla kobiet? [Z. Nałkowska]; „Szaleństwo” Adama Ważyka; O „Przygodzie drugiej awangardy” [M. Zalewskiego]; Łagodny i gniewny [M. Jastrun]; Hetman [S. Żółkiewski]; Ryzyko wolności [dot.: A. Bobkowski: Szkice piórkiem]; Wątek polski [dot.: G. Herling-Grudziński: Wyjście z milczenia]; Życiorys nie na miarę Plutarcha [dot.: M. Brandys: Generał Arbuz]; „Polacy zawsze zdradzali swoją ojczyznę – Rosję” [A. Mandalian: Czerwona orkiestra]; „Lawa” [T. Konwickiego]; „Nic” Różewicza; Pan Cogito walczy z potworem, czyli potęga smaku [Z. Herberta]; „Jadą wozy z milicją – gołąbek w oknie grucha” [dot.: A. Międzyrzecki: Wojna nerwów]; „Myślę, więc nie ma mnie na forum” [o poezji J. Ficowskiego]; Zachwyt i rozpacz [W. Szymborska: Koniec i początek]; Poetycki świat Ewy Lipskiej; Czarodziej z Harvardu [S. Barańczak].

21. Przyleciał anioł cały malinowy. [Esej]. Warszawa: Tenten 1995, 62 s.

Dot. związków J. Iwaszkiewicza z Włochami.

22. Chmury na pogodnym niebie. [Wspomnienia]. Nadarzyn: Vipart [1998], 204 s.

Kontynuacja: Żółte dzioby; Zielone lata [poz. ].

23. Alfabet. Wybór z pamięci 90-latka. Warszawa: Iskry 2004, 525 s.

24. Moje spotkania z Czesławem Miłoszem. Kraków: Wydawnictwo Literackie 2004, 239 s.

25. Zapiski świadka epoki. Eseje i szkice. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2004, 327 s.

Przekłady

1. L. White: Małżeństwo doskonałe. [Słuchowisko]. Polskie Radio 1938.
2. A. Simone: Ludzie, którzy zdradzili Francję. [Publicystyka]. Warszawa: Książka i Wiedza 1949, 256 s.
3. L. Aragon: Komuniści. Luty-wrzesień 1939. [Powieść]. Przeł.: R. Matuszewski, A. Sandauer. [Warszawa:] Czytelnik 1950, 243 s.
4. A. Chamson: Studnia cudów. Powieść. Warszawa: Czytelnik 1950, 250 s.
5. G. Lukacs: Balzac, Stendhal i Zola. Warszawa: Książka i Wiedza 1951, 66 s. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.
6. R. Garaudy: Realizm bez granic. Picasso. Saint-John Perse. Kafka. Przekł. i posłowie: R. Matuszewski. Przedmowa: L. Aragon, przeł. Z. Jaremko-Potocka. Warszawa: Czytelnik 1967, 220 s.

Prace redakcyjne

1. Antologia wierszy polskich poetów współczesnych. [Oprac. i wstęp:] R. Matuszewski. Warszawa: Komitet Współpracy Kultury z Zagranicą 1953, 197 s., powielone.
2. Szkice o literaturze współczesnej. Praca zbiorowa. Red. R. Matuszewskiego. Przedmowa: R. Matuszewski. Warszawa: Czytelnik 1954, 250 s. Z prac Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.
3. Historia literatury polskiej. Materiały do nauczania dla klasy 11. Z. 1. [Cz. 2]. Antologia. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1955, 250 s. Wyd. 4 oddzielne pt. Antologia literatury polskiej 1918-1956. Dla klasy 11. [Oprac.:] R. Matuszewski. tamże 1957. Zob. Twórczość poz. .
4. Poezja Polski Ludowej. Antologia. Oprac.: R. Matuszewski, S. Pollak. Warszawa: Czytelnik 1955, 648 s.
5. J. Stachowski: Poezje. Wybór i wstęp: R. Matuszewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958, 158 s.
6. Literatura współczesna. Antologia i opracowanie. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1959, 432 s. Wyd. nast. 2-10 tamże 1960-1968.
Wyd. zmienione: wyd. 2 1960, wyd. 8 1966, wyd. 10 1968.
7. Gyvenimo versmé. Naujżeli lenku apsakymai. [Oprac.:] R. Matuszewski, Z. [Stoberski] Stoberskis. Vilnius: Valst. Grožinès Literat. Leid. 1961, 448 s.
8. [Dešimi] 10 lenku poetu. [Antologia; oprac.:] R. Matuszewski, Z. Stoberski. Vilnius: Valst. Grožinès Literat. Leid. 1962, 175 s.
9. Poezja polska 1914-1939. Antologia. Wybór i oprac.: R. Matuszewski, S. Pollak. Warszawa: Czytelnik 1962, 880 s. Wyd. nast. tamże: wyd. 2 1966, wyd. 3 poszerzone T. 1-2. 1984.
10. Poljska lirika dvajsetega stoletja. [Wybór:] R. Matuszewski, Z. Stoberski, L. Krakar. [Wstęp:] R. Matuszewski. [Posłowie:] Z. Krakar. Ljubljana: Državna Založba Slovenije 1963, 365 s.
11. J. Tuwim: Wybór poezji. Wyboru dokonał R. Matuszewski. Warszawa: Czytelnik 1965, 167 s. Wyd. 2 tamże 1969.
12. O Polskę wolną i sprawiedliwą. Materiały repertuarowe w wyborze R. Matuszewskiego. (Propozycje programowe oprac.: Z. Krawczykowski, J. Szczęk). Warszawa: Wydawnictwo Związkowe CRZZ [Centralnej Rady Związków Zawodowych] 1969, 489 s.
13. Polska literatura współczesna. Antologia do użytku szkolnego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1970, 359 s. Wyd. 2-6 tamże [od 1974 nazwa wydawnictwa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne] 1971-1975.
14. L. Staff: Wiersze wybrane. Wybór i posłowie: R. Matuszewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1973, 425 s.
15. Budujemy drugą Polskę. Materiały repertuarowe. Wybór poezji: R. Matuszewski. Wybór materiałów publicystycznych: S. Marat. Warszawa: COK [Centralny Ośrodek Upowszechniania Kultury] 1974, 414 s.
16. Wiersze polskich poetów współczesnych. Książka pomocnicza dla uczniów klas IV i V szkół średnich. [Wybór:] R. Matuszewski. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1976, 239 s. Wyd. 2-6 tamże 1977-1984.
Wyd. 4 z 1981 rozszerzone.
17. L. Staff: Poezje wybrane. Wybór i posłowie: R. Matuszewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1978, 434 s.
18. Strofy o pracy. Antologia. Wybór i oprac.: G. Konecka, R. Matuszewski. Posłowie: R. Matuszewski. Warszawa: Iskry 1980, 270 s.
19. J. Brzechwa: Wiersze wybrane. Oprac. i wstęp: R. Matuszewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1981, 275 s.
20. J. Niemojowski: Wiersze wczesne wybrane. Wybór i wstęp: R. Matuszewski. Warszawa: Czytelnik 1983, 282 s.
21. J. Rogoziński: Preteksty. Szkice o współczesnej poezji polskiej. Wybrał i słowem wstępnym opatrzył R. Matuszewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1985, 320 s.
22. Strofy o porach roku. Antologia. [Wybór, oprac. i posłowie:] R. Matuszewski. Warszawa: Iskry 1985, 635 s.
23. J.K. Weintraub: Utwory wybrane [oraz przekłady]. Wybór, układ i wstęp: R. Matuszewski. Teksty z rękopisów oprac.: A. Piorunowa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1986, 434 s.
24. B. Leśmian: Wybór poezji. Wybrał i wstępem opatrzył R. Matuszewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1987, 305 s.
25. J. Zagórski: Poezje wybrane. Wybór i wstęp: R. Matuszewski. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1991, 248 s.
26. Poezja polska 1939-1991. Antologia. Wybór i oprac.: R. Matuszewski. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1994, 488 s. Wyd. 2 zmienione pt. Poezja polska 1939-1996, tamże 1998, 488 s.
27. I. Szymańska: Miałam dar zachwytu. Wspomnienia wydawcy. Zebrał i oprac.: R. Matuszewski. Warszawa: Czytelnik 2001, 278 s.

Omówienia i recenzje

Ankiety dla IBL PAN ok. 1951, 1978, 1988, 1996, 2006.

Wywiady

Odmienne są role krytyka i wydawcy. Rozm. T.J. Żółciński. Fakty 1976 nr 4.
Wolę klasyków. Rozm. M. Łukaszewicz. Nowe Książki 1993 nr 2.
Główny temat kłótni. Z I. Szymańską i R. Matuszewskim rozm. B.N. Łopieńska. Res Publica Nowa 1995 nr 11.
Cenię proste wartości. Rozm. P. Szewc. Rzeczpospolita 2000 nr 263, przedruk w: P. Szewc: Rozmowy z pisarzami. Kraków 2002.
Granice wrażliwości. Rozm. H.B. Klein. „Nowy Dziennik”, Nowy Jork 2001 nr 2 dod. „Przegląd Polski”.
Wysoka wieża. Rozm. J. Gondowicz. Nowe Książki 2004 nr 12.

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 2. Warszawa 1964.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000 (Redakcja).

Ogólne

Artykuły

G. Lasota: Ryszard Matuszewski. Tygodnik Kulturalny 1964 nr 3.
J. Kwiatkowski: Matuszewskiego kronika poezji [w „Roczniku Literackim”]. W tegoż: Felietony poetyckie. Kraków 1982.

Literatura po wojnie

J.Z. Jakubowski: Książka o literaturze współczesnej. Polonistyka 1948 nr 4.
M. Janion: Książka o literaturze powojennej. Kuźnica 1948 nr 38.
A. Sowiński: Szkice krytyczne Matuszewskiego. Nowiny Literackie 1948 nr 49.
H. Markiewicz. „Twórczość1949 z. 4.

Literatura na przełomie

M. Puchalska. „Pamiętnik Literacki1951 z. 3/4.
A. Wasilewski: Uwagi o krytyce. (W związku z książką Ryszarda Matuszewskiego). Nowa Kultura 1951 nr 47.

Literatura międzywojenna

R. Zimand: Trudne sprawy popularyzacji. Nowa Kultura 1954 nr 13.

Szkice krytyczne

R. Koniczek: Uwagi na marginesie „Szkiców. Polonistyka 1955 nr 2.

Historia literatury polskiej [1918-1955]

R. Rosiak: O pełny obraz literatury polskiej. Kamena 1957 nr 11.

Literatura polska lat 1918-1956

J. Koprowski: Kilka uwag. O „Literaturze polskiej lat 1918-1956”. Życie literackie 1959 nr 38.
J.N. Miller: Z klapą na oczach. Życie Literackie 1959 nr 38.

Doświadczenia i mity

Z. Żabicki: Pożytki „panoramy. Nowe Książki 1964 nr 23.
T. Burek: Ze stanowiska zdrowego rozsądku. Twórczość 1965 nr 7.
M. Samet: Literatura – jej sens społeczny i artystyczny. Kultura i Społeczeństwo 1965 nr 2.

Z bliska

B.S. Kunda: Skamander i to, co obok. Życie Literackie 1982 nr 18.
M. Płachecki: Z ostrożna. Twórczość 1982 nr 4.

Powroty i pożegnania

H. Czubała. „Życie Literackie1988 nr 6.
P. Szewc: Prywatny ton krytyka. Tygodnik Kulturalny 1988 nr 2.
M. Tarnogórska: Oddech stopy. Odra 1989 nr 7-8.

Literatura polska 1939-1991

B. Leszczyński: Bóg, cesarz, szatan i literatura. Nowe Książki 1993 nr 2.

Olśnienia i świadectwa

J. Łukasiewicz: Świadectwa Ryszarda Matuszewskiego. Odra 1995 nr 9.
A. Bichta: Lektura spraw ludzkich. Twórczość 1996 nr 7.
G. Filip: Dziewiętnaście szkiców. Nowe Książki 1996 nr 4.

Przyleciał anioł cały malinowy

P. Szewc: Czy w Parmie rosną fiołki?Nowe Książki1996 nr 5.

Chmury na pogodnym niebie

A. Ziemny: Majowo i ciemno. Nowe Książki 1998 nr 7.
R. Habielski: Świat za chmurami. Więź 1999 nr 3.

Alfabet

A. Zawada: Abecadło Ryszarda Matuszewskiego. Nowe Książki 2004 nr 12.
T. Komendant: Żywa pamięć. Twórczość 2005 nr 7.
A. Nasiłowska: Matuszewski: życie z literaturą. „Tygodnik Powszechny2005 nr 4 dod. „Książki w Tygodniku” [dot. też: Moje spotkania z Czesławem Miłoszem; Zapiski świadka epoki].

Moje spotkania z Czesławem Miłoszem

T. Mizerkiewicz: Jak wadzić się z Miłoszem?Nowe Książki2004 nr 12.
A. Nasiłowska: Matuszewski: życie z literaturą. „Tygodnik Powszechny2005 nr 4 dod. „Książki w Tygodniku” [dot. też: Alfabet; Zapiski świadka epoki].

Zapiski świadka epoki

A. Kałuża: Ślady utrwalone, ślady zatarte. Nowe Książki 2004 nr 12.
A. Nasiłowska: Matuszewski: życie z literaturą. „Tygodnik Powszechny2005 nr 4 dod. „Książki w Tygodniku” [dot. też: Alfabet; Moje spotkania z Czesławem Miłoszem].

Szkice o literaturze współczesnej

Z. Greń: Sielanka i rzeczywistość współczesnej literatury. Przegląd Kulturalny 1954 nr 32.

Literatura współczesna

S. Stanuch. „Życie Literackie1961 nr 41.

Poezja polska 1914-1939

J. Hartwig: Książka ważna i oczekiwana. Nowe Książki 1963 nr 2.
A. Kijowski: Z prasy. Twórczość 1963 nr 5.