LIPSKI Jan Józef

Urodzony 25 maja 1926 w Warszawie; syn Romana Lipskiego, inżyniera mechanika i pedagoga, i Anieli z domu Kobla. W czasie okupacji niemieckiej uczył się na tajnych kompletach Gimnazjum i Liceum im. S. Staszica. Brał udział w działalności konspiracyjnej. Należał do Szarych Szeregów (1942-43, hufiec Mokotów Górny) i uczestniczył w akcjach małego sabotażu (akcja Wawer), następnie w 1943-44 był żołnierzem Armii Krajowej (batalion, a potem pułk Baszta). Walczył w powstaniu warszawskim i był ciężko ranny. Został odznaczony Krzyżem Walecznych. Po powstaniu, do września 1945 przebywał w Łowiczu i Wyszogrodzie. W 1946 zdał egzaminy maturalne w Liceum im. J. Słowackiego w Warszawie, następnie studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim; w 1952 uzyskał magisterium. Był czynnym członkiem Koła Polonistów. Jednocześnie pracował zarobkowo: w 1947-49 jako bibliotekarz w II Miejskiej Szkole Mechanicznej, w 1949-50 w zespole Słownika wyrazów bliskoznacznych w Spółdzielni Wydawniczej Czytelnik, w 1950-51 jako współpracownik Instytutu Badań Literackich (IBL) przy Słowniku pojęć teoretycznoliterackich pod redakcją Marii Renaty Mayenowej (nie ukończonym). Debiutował recenzją Zająca Adolfa Dygasińskiego pt. Książka o ludziach, opublikowaną w 1948 w „Nowinach Literackich” (nr 16), a jako historyk literatury referatem Psychologizm w prozie dwudziestolecia 1918-1939, przygotowanym wspólnie z Januszem Stradeckim, Januszem Wilhelmim i Krzysztofem Zarzeckim na IV Zjazd Kół Polonistycznych w Warszawie (druk „Twórczość” 1950 nr 2). W 1951 poślubił Marię Stabrowską. W 1952-59 pracował jako redaktor w Państwowym Instytucie Wydawniczym (od 1955 kierownik Redakcji Klasyków Literatury Polskiej Okresu Po 1863 roku). W tym czasie miał bliskie kontakty z IBL PAN, uczestniczył w zebraniach naukowych Instytutu. Recenzje i artykuły publikował m.in. w „Twórczości” (1950-52, 1955-67, 1970-75), „Nowej Kulturze” (1953-61), „Nowych Książkach” (1958-61), „Współczesności” (1960-61). Opracowywał dział Literatura polska po 1918 r. w „Roczniku Literackim” za lata 1963-66. W 1956-57 był członkiem redakcji oraz w 1957 przez pół roku kierownikiem działu kulturalnego tygodnika „Po prostu”. Należał do założycieli Klubu Krzywego Koła (1956) i w 1956-58 był jego prezesem, a następnie, aż do rozwiązania Klubu przez władze w 1962, sekretarzem Zarządu. Brał udział w reaktywowaniu grupy literackiej Przedmieście w 1958 i był jej członkiem. Patronował nielegalnemu uczniowskiemu Klubowi Poszukiwaczy Sprzeczności, założonemu na początku lat sześćdziesiątych. Od 1960 był członkiem Związku Literatów Polskich (do rozwiązania Związku w 1983). Usunięty z pracy w Państwowym Instytucie Wydawniczym w konsekwencji odczytu o ONR Falandze i Bolesławie Piaseckim, był w 1960-61 kierownikiem działu kulturalnego gazety „Gromada-Rolnik Polski”. W czerwcu 1961 został zatrudniony w Pracowni Historii Literatury Polskiej Okresu 1890-1918 IBL PAN na stanowisku starszego asystenta. W 1965 doktoryzował się w IBL na podstawie pracy pt. Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1878-1891 (promotor prof. Kazimierz Wyka); w 1967 otrzymał stanowisko adiunkta. W 1970-71 był członkiem Pracowni Psychosocjologii Literatury IBL PAN, a następnie do 1980 zespołu Słownika pseudonimów pisarzy polskich. Równocześnie rozwijał działalność polityczno-społeczną. W lutym 1961 został przyjęty do tajnej loży wolnomularskiej Kopernik; w 1962-81 i 1986-88 był jej przewodniczącym, a następnie (1988-90) sekretarzem. Uczestniczył w wielu akcjach demokratycznej opozycji, m.in. w 1964 był współorganizatorem Listu 34 pisarzy i uczonych w obronie wolności słowa, w 1968 nadzwyczajnego zebrania ZLP, zwołanego w sprawie represji wobec inscenizacji Dziadów A. Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, w grudniu 1975 Memoriału 59, wyrażającego protest przeciw projektowanym zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w 1976 — Komitetu Obrony Robotników (KOR), którego został skarbnikiem. Był współorganizatorem (1978) i wykładowcą nielegalnego Towarzystwa Kursów Naukowych. Kilkakrotnie był objęty zakazem druku. Od 1976 współpracował z wydawnictwami i prasą drugiego obiegu; drukował m.in. w „Biuletynie Informacyjnym” KOR-u, w „Głosie”, „Krytyce”, „Robotniku”, „Spotkaniach”, „Zapisie”. Kontynuując pracę naukową, habilitował się w 1975 w IBL PAN na podstawie pracy Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1891-1906; habilitacja ta ze względów politycznych została zatwierdzona dopiero w 1981, w trybie rewizyjnym. Od 1975 był członkiem Pracowni Historii Literatury Okresu Młodej Polski IBL PAN. W 1976 otrzymał nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Aresztowany 17 maja 1977 w związku z działalnością w KOR, w lipcu tegoż roku został zwolniony dzięki amnestii. W styczniu 1978 poddał się w Londynie operacji serca. Po powstaniu w 1980 Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego (NSZZ) „Solidarność” był jej działaczem (m.in. członkiem zarządu Regionu Mazowsze, przedstawicielem w negocjacjach z władzami w sprawie ustawy o cenzurze, delegatem na I Krajowy Zjazd w Gdańsku-Oliwie). Po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981, przedostał się 14 grudnia do strajkujących zakładów Ursus; tam w następnym dniu został aresztowany i niesłusznie oskarżony o kierowanie strajkiem. W marcu 1982 utracił pracę w IBL. Ze względu na stan zdrowia został przeniesiony pod nadzorem Służby Bezpieczeństwa z aresztu do kliniki kardiologicznej w Aninie. W maju tegoż roku uzyskał uchylenie aresztu i zezwolenie na wyjazd do Londynu na badania serca. Powrócił 15 września na wiadomość o przygotowywanym procesie członków KOR, został ponownie aresztowany i wraz z nimi postawiony przed sądem. W szpitalu więziennym i w klinice anińskiej przebywał do zwolnienia i kolejnej amnestii. W 1982-89 był aktywnym działaczem zdelegalizowanych struktur NSZZ „Solidarność”. W 1983 otrzymał doktorat honoris causa uniwersytetu w Nanterre; w 1984 — honorową nagrodę kulturalną NSZZ „Solidarność” za rok 1983, przyznawaną przez Komitet Kultury Niezależnej. Był współzałożycielem nielegalnego Komitetu Obywatelskiego Przeciw Przemocy (1984). Od połowy lat osiemdziesiątych uczestniczył w nielegalnych próbach reaktywowania Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS); na zjeździe założycielskim w 1987 został prezesem Rady Naczelnej PPS, a w 1990 zainicjował Kongres Zjednoczeniowy, łączący krajową i emigracyjną PPS. Był członkiem Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. W wyborach 1989 został senatorem województwa radomskiego. W czerwcu 1990 wszedł w skład Zarządu Głównego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W 1991 przeszedł w Londynie ponowną operację serca. Spowodowała ona komplikacje, w wyniku których zmarł 10 września 1991 w szpitalu w Krakowie; pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski oraz Orderem Orła Białego (2006).
Od 1996 Towarzystwo Demokratyczno-Społeczne przyznaje nagrody im. J.J. Lipskiego za prace magisterskie z dziedziny nauk humanistycznych obronione w roku poprzednim.