BIO

Urodzony 18 września 1887 w Warszawie; syn Henryka Elzenberga, adwokata i publicysty, i Marii z Olędzkich. Po śmierci matki w 1888 pozostawał pod opieką siostry ojca, Anny Elzenberg. Od 1896 uczył się w gimnazjach w Zurychu, Trogan oraz w Genewie, gdzie w 1905 zdał maturę. Następnie studiował w Paryżu literaturę francuską, filologię klasyczną i filozofię na uniwersytecie i w Collège de France; w 1909 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Le sentiment religieux chez Leconte de l'Isle . Po krótkim pobycie w Krakowie, jesienią 1910 został zaangażowany jako docent w katedrze literatury francuskiej uniwersytetu w Neuchâtel w Szwajcarii i do wiosny 1912 prowadził tam wykłady z literatury francuskiej XVI wieku oraz specjalny kurs o Gustawie Flaubercie. Zrezygnował jednak z kariery naukowej za granicą i w czerwcu 1912 powrócił do Krakowa. Z chwilą wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914, wstąpił na ochotnika do Legionów Polskich. Na początku 1915 odbył podróż w misji dyplomatycznej do Szwajcarii, a następnie walczył na froncie. Wiosną 1916 zajmował się prasą koalicyjną w referacie prasy zagranicznej przy Generalnym Sekretariacie Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie oraz redagował dla potrzeb propagandowych przegląd prasy polskiej i biuletyn spraw polskich w wersji francuskiej i angielskiej („La Pologne Allée” i „Allied Poland”). Od września 1917 do kwietnia 1918 pracował jako nauczyciel w gimnazjum społecznym w Zakopanem. Następnie odbył dwumiesięczne studia uzupełniające w Wiedniu, będąc stypendystą Polskiej Akademii Umiejętności. W 1917-18 był też członkiem redakcji miesięcznika „Kultura Polski”. W 1917-19 należał do Ligi Niezawisłości w Krakowie. W 1919/20 uczył w prywatnych gimnazjach w Krakowie. W lipcu 1920, podczas wojny polsko-bolszewickiej, ponownie jako ochotnik wstąpił do wojska. W 1921 habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) z dziedziny etyki, estetyki i historii filozofii na podstawie rozprawy pt. Marek Aureliusz. Z historii i psychologii etyki . W następnym roku (1922) przeniósł się do Warszawy i został nauczycielem języków klasycznych, francuskiego i propedeutyki filozofii w Gimnazjum im. M. Konopnickiej (pracował tam do 1939). W 1924 prowadził na UJ cykl wykładów zatytułowany Wstęp do estetyki . W 1928 był sekretarzem redakcji „Przeglądu Filozoficznego”. W 1928-36 prowadził jako docent wykłady z filozofii i historii filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. W 1931-35 był także wykładowcą w Państwowym Instytucie Nauczycielskim. W 1932 został członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 1934-36 wykładał estetykę i główne kierunki filozoficzne na Wydziale Sztuki Reżyserskiej w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie. Zaproszony do Wilna, od 1936 wykładał jako docent na Uniwersytecie Stefana Batorego etykę, estetykę, teorię wartości i teorię poznania oraz historię filozofii. Wespół z Manfredem Kridlem i Bogdanem Zawadzkim był jednym z założycieli Klubu Demokratów w Wilnie. Wygłaszał także odczyty podczas tak zwanych wileńskich „Śród Literackich”. W okresie międzywojennym był członkiem Polskiego PEN Clubu. Został odznaczony Medalem Niepodległości (1933) i brązowym medalem „Za Długoletnią Służbę” (1938). W okresie II wojny światowej przebywał nadal w Wilnie, podczas okupacji niemieckiej uczestnicząc w tajnym nauczaniu na kompletach gimnazjalnych i uniwersyteckich i utrzymywał się z różnych dorywczych zajęć (m.in. jako stróż). W kwietniu 1945, w ramach tzw. akcji repatriacyjnej przyjechał do Lublina, gdzie jako zastępca profesora podjął wykłady z historii literatury francuskiej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (KUL). Był także lektorem języka francuskiego na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej oraz wykładowcą w Szkole Dramatycznej. Jesienią 1945 zaproszony do nowo powstałego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (UMK) w Toruniu i mianowany tam profesorem zwyczajnym, prowadził od 1946 wykłady z historii filozofii starożytnej oraz z teorii wartości. Odsunięty w 1950 od zajęć dydaktycznych podjął je na nowo od 1956, pełniąc – w okresie od października 1956 do przejścia na emeryturę w 1960 – funkcję kierownika Katedry Filozofii UMK. Od 1951 był członkiem komitetu redakcyjnego Biblioteki Klasyków Filozofii , w 1951-52 redaktorem działu francuskiego. Był członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego KUL oraz Wydziału Filologiczno-Filozoficznego i Historyczno-Archeologicznego Towarzystwa Naukowego Toruńskiego, a także wieloletnim członkiem Zarządu Oddziału Toruńskiego Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Przez kilka lat pełnił też funkcję prezesa Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1959). Zmarł 6 kwietnia 1967 w Warszawie; pochowany tamże na Cmentarzu Powązkowskim.

Twórczość

1. Le sentiment religieux chez Leconte de l'Isle. Paris: H. Jouvé 1909, 254 s.

Rozprawa doktorska.

2. Podstawy metafizyki Leibniza. Kraków: Akademia Umiejętności 1917, 70 s.

3. Marek Aureliusz. Z historii i psychologii etyki. Lwów, Warszawa: Księgarnia Polska B. Połoniecki 1922, 109 s.

Rozprawa habilitacyjna.

4. Kłopot z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak 1963, 465 s. [Wyd. 3 zmienione i uzupełnione] Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2002. Przedruk zob. poz. (t. 2).

Przekłady

niemiecki

Kummer mit dem Sein. Tagebuch eines Philosophen. Aphorismen und Gedanken aus den Jahren 1907 bis 1963. [Przeł.:] S. Seilucer, K. Dedecius. Frankfurt am Main 2004.

5. Próby kontaktu. Eseje i studia krytyczne. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak 1966, 220 s. Przedruk zob. poz. .

Zawartość

Od autora. – Studia krytyczne: Żeromskiego „Sułkowski”; Berenta „Żywe kamienie”; O Borowym, o Kasprowiczu i o niektórych kłopotach z ocenami estetycznymi [W. Borowy: Dziś i wczoraj]; Rabindranath Tagore jako poeta liryczny; Tagorego kilka dzieł prozą; Rolland, Duhamel, France; Villiers de l'Isle-Adam, Maeterlinck, Claudel; A. France; Rolland, Malraux, Aragon, Mauriac; Gide, Valéry, Malraux, Boy, Rogowicz, Kołoniecki jako tłumacze; Próby Montaigne'a; Martin du Gard, Vercors, Ronsard, Rimbaud. (Powojenne nawiązanie kontaktów z literaturą francuską). – Eseje: Troska o myśl. (O początkach mojego filozofowania); O indywidualność w nauce [J.S. Bystroń: Człowiek i książka]; Legiony i romantyzm [J. Zabiełło: Nowy romantyzm w poezji polskiej czasu wielkiej wojny]; Zły estetyk i jego słowa [o B. Crocem]; Wielkość i my. (Z powodu dyskusji o Mickiewiczu) [ok. 1929]; Lukrecjusz i materializm; Brutus czyli przekleństwo cnoty [dot. „Brutusa" Szekspira]; Ahimza i pacyfizm. (Rzecz o gandyzmie); Gandhi w perspektywie dziejowej.

6. Wartość i człowiek. Rozprawy z humanistyki i filozofii. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu 1966, 183 s. Wyd. 2 poprawione i uzupełnione Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2005.

Szkice drukowane w czasopismach w latach 1925-1926 i 1935.

Zawartość

Pojęcie wartości perfekcyjnej; O różnicy między „pięknem” a „dobrem”; Piękno moralne; Etyczny charakter sztuki; Estetyka jako dyscyplina wartościująca; Zabarwienie uczuciowe jako zjawisko estetyczne; Ekspresja pozaestetyczna i estetyczna; Osobowość twórcza artysty; W sprawie estetyzmu w literaturze; Nauka o literaturze czy krytyka literacka?; W sprawie podstaw krytyki literackiej; Etyka wyrzeczenia. Czym jest i jak bywa uzasadniana; Powinność; Realizm praktyczny w etyce a naczelne wartości życia ludzkiego; Nauka i barbarzyństwo; O funkcji komunikatywno-poznawczej wysławiania się obrazowego.

7. Henryk Elzenberg i mistyka. [Współautor:] J.A. Kłoczowski. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak” [1990], 74 s.

Zawartość

J.A. Kłoczowski: Profesor Henryk Elzenberg o religii i mistyce. – H. Elzenberg: Mistycyzm: negatywność i pierwiastki afirmatywne; O poznaniu mistycznym; „Nieokreślone”; Mistyka teistyczna, teizm, Bóg jako symbol; Do „Religii i mistyki”; Zapiski filozoficzne; Z autorskich uzupełnień do „Kłopotu z istnieniem”.

8. Pisma. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak 1991-1995.

T. 1. Z filozofii kultury. Wybór, oprac. i wprowadzenie: M. Woroniecki. 1991, 382 s.

Zawartość

I. Próby kontaktu: Od autora. – Studia krytyczne; Eseje [przedruk całości tomu: Próby kontaktu, poz. ], – ponadto: – II. Pisma rozproszone: 1. W poszukiwaniu idei polskiej; 2. Etyka wyrzeczenia; 3. Rousseau jako pisarz; 4. O Nowe średniowiecze; 5. Pro domo philosophorum; 6. Pochwała żerowania; 7. Odpowiedź na kwestionariusz w sprawie przeżyć ludzkich związanych z przyrodą; 8. Odpowiedź na ankietę „Znaku”; 9. Zależność i niezależność etyki od obrazu świata; 10. Spór o zależność etyki od religii; 11. Przeciwko hedonizmowi; 12. Realizm praktyczny w etyce a naczelne wartości życia ludzkiego. – III. Inedita: 1. O okazywaniu niechęci lub braku niechęci jako czynnikach politycznych wobec słabości i wobec siły; 2. Do „Religii i mistyki” [poz. ]; 3. Kilka uwag w związku z lekturą „Welterlebnis” Holzapfla; 4. Aksjologiczne pojęcie sensu; 5. Sprawy zbiorowości ludzkiej a mój system myślowy; 6. Uwagi o pogardzie dla moralności; 7. Czy tak zwany sens może być życiu nadany?

T. 2. Kłopot z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu. [Wyd. 2 zmienione i uzupełnione] 1994, 500 s. Zob. poz. .

T. 3. Z historii filozofii. Wybór, oprac. i wprowadzenie: M. Woroniecki. 1995, 488 s.

9. Pisma estetyczne. Oprac. oraz wstępem opatrzył L. Hostyński. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 1999, XXV, 281 s.

10. Pisma etyczne. Oprac. oraz wstępem opatrzył L. Hostyński. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2001, XXIX, 298 s.

11. Pisma aksjologiczne. Oprac.: L. Hostyński, A. Lorczyk, A. Nogal. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2002, 378 s.

12. ...i rzekł płomień. [Wiersze]. Łomianki: Heliodor 2003, 39 s.

Listy

1. H. Elzenberg, Z. Herbert: Korespondencja. Red. i posłowie: B. Toruńczyk. Warszawa: Fundacja „Zeszyty Literackie 2002, 246 s.

Przekłady

1. J.J. Rousseau: Trzy rozprawy z filozofii społecznej. Przeł., oprac., słowem wstępnym i przypisami opatrzył H. Elzenberg. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1956, 397 s. Polska Akademia Nauk Komitet Filozoficzny.
2. G.W. Leibniz: Monadologia. Przekł. i wstęp: H. Elzenberg. Do druku przygotował M. Woroniecki. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika 1991, VII, 69 s.

Prace redakcyjne

1. Plato: Eutydem. Przeł. [z języka greckiego]: W. Witwicki. Do druku przygotował [rewizja przekładu, wstęp, przypisy] H. Elzenberg. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1957 XVII, 77 s. Polska Akademia Nauk Komitet Filozoficzny.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1958.

Słowniki i bibliografie

Człowiek wobec wartości w filozofii Henryka Elzenberga. Wrocław 1998 [tu m.in. materiały biobibliograficzne: M. Strzałkowska: Kronika życia i działalności Henryka Elzenberga; J. Zubelewicz: Bibliografia Henryka Elzenberga. [podmiotowa i przedmiotowa]; M. Strzałkowska: Spis materiałów Henryka Elzenberga w Archiwum PAN w Warszawie; A. Lorczyk: Spis materiałów Henryka Elzenberga w Archiwum UMK w Toruniu; Spis materiałów Henryka Elzenberga w TN [Towarzystwo Naukowe] w Toruniu; Spis materiałów Henryka Elzenberga w posiadaniu Włodzimierza Tyburskiego; Informacja o materiałach Henryka Elzenberga w USB [Uniwersytet Stefana Batorego] w Wilnie].
Rocznik Literacki 1967” wyd. 1969 (P. Grzegorczyk).
Henryk Elzenberg. W: Księga jubileuszowa 50-lecia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Lublin 1969.
M. Wallis: Henryk Elzenberg. W: Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy. Wrocław 1971.
Biogramy uczonych polskich. Cz. 1. Wrocław 1983.
J. Zubelewicz: Bibliografia prac Henryka Elzenberga; Bibliografia prac o Henryku Elzenbergu. Studia Filozoficzne 1986 nr 12.
T. Woroniecki: Henryk Elzenberg. W: Toruńscy twórcy nauki i kultury. Poznań 1989.
A. Śródka: Uczeni polscy XIX-XX stulecia. T. 1. Warszawa 1994.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000 (G. Wołowiec).

Ogólne

Książki

E. Aniszczenko: Myśl namiętna i zahamowana. Rzecz o Henryku Elzenbergu. Wrocław: W kolorach tęczy 1997, 57 s.
Człowiek wobec wartości w filozofii Henryka Elzenberga. Zebrał A. Lorczyk. Zrecenzował i przedmową poprzedził R. Wiśniewski. Całość wydał R. Zaborowski. Wrocław: Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Oddział Wrocławski 1998, 496 s. [zawartość: Informacje biograficzne: R. Jadczak: Wczesny okres w twórczości Henryka Elzenberga. – Metafizyka i mistyka: B. Paź: Rudymenty filozofii Gottfrieda Wilhelma Leibniza w ujęciu Henryka Elzenberga. Wokół logikalnej interpretacji metafizyki Leibniza; J. Kosian: Henryk Elzenberg a mistyka. – Aksjologia: A. Lorczyk: O nadwartości, powinności i sensie. Prolegomena rekonstrukcji późnej aksjologii Elzenberga; L. Hostyński: Czy wartości utylitarne są wartościami? Na marginesie perfekcjonizmu aksjologicznego Henryka Elzenberga; M. Magdziak: Modalności aksjologiczne. – Antropologia: L. Kleszcz: Elzenberg a Nietzsche; T. Kobierzycki: Cierpienie jako sytuacja egzystencjalna i etyczna (Henryk Elzenberg i Karl Jaspers); P. Bortkiewicz: Człowiek wobec śmierci. Humanizacja i heroizacja umierania w „Kłopocie z istnieniem” Henryka Elzenberga. – Problemy etyczne: R. Zaborowski: U podstaw wartości. Świat uczuć w „Kłopocie z istnieniem” Henryka Elzenberga (próba rekonstrukcji); M. Kostyszak: Mówienie według, myślenie przeciw wartościom; M. Zdrenka: Dwie etyki. Henryk Elzenberg i Zygmunt Bauman; L. Wiśniewska-Rutkowska: Dwie koncepcje wartości: Henryk Elzenberg i Jerzy Braun. – Religia i historiozofia: U. Schrade: Henryk Elzenberg a chrześcijaństwo; A. Nogal: Pesymizm i perfekcjonizm; K. Skowroński: Perfekcjonizm aksjologiczny a dzieje. Koncepcja dwutorowości dziejów Henryka Elzenberga].
K. Kaszyński: Z historii etyki. Henryk Elzenberg. Wrocław, Zielona Góra: Zachodnie Centrum Organizacji 1998, 172 s.
Henryk Elzenberg (1887-1967). Dziedzictwo idei. Filozofia – aksjologia – kultura. Materiały z konferencji, Toruń 15-16 maja 1997. Red.: W. Tyburski. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika 1999, 181 s. [zawartość: M. Woroniecki: „Fear of error is worse than error itself”. (Henryka Elzenberga system); W. Tyburski: Głos do biografii twórczej Henryka Elzenberga; T. Rzepa: Szkic do psychologicznego portretu Henryka Elzenberga; M. Tyl: Aporie Elzenbergowskiej aksjologii – próba przybliżenia; R. Wiśniewski: Filozofia wartości Henryka Elzenberga z perspektywy metaetycznej; A. Lorczyk: Między powinnością bycia a doskonalenia. Uwagi o zmianie definicji wartości perfekcyjnej Henryka Elzenberga; W. Prusik: Henryka Elzenberga poznanie wartości; R. Jadczak: Z lubelskich listów Henryka Elzenberga; L. Witkowski: Henryk Elzenberg wobec scjentyzmu w filozofii polskiej (na motywach dylematu: jak filozofować w Polsce?); L. Hostyński: Henryka Elzenberga teoria przeżyć estetycznych; A. Nogal: Wątki antropologiczne w myśli Elzenberga; A. Drabarek: Intuicyjne poznawanie dobra w rozważaniach Henryka Elzenberga; M. Strzyżewski: „Poezja to wielkość duszy pomnożona przez artyzm słowa”. O poetyckich refleksjach i poetyckich próbach Henryka Elzenberga uwag kilka; M. Zdenka: Światopoglądowa atrakcyjność koncepcji powinności i obowiązku Henryka Elzenberga; M. Woroniecki: O dwóch sprawach dotyczących wydania Pism Henryka Elzenberga. Komunikat].
M. Tyl: Pesymizm, konserwatyzm, wartość. O filozofii Henryka Elzenberga. Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk 2001, 195 s.
M. Strzyżewski: Henryk Elzenberg i literatura. Toruń: A. Marszałek 2003, 134 s.
B. Wolniewicz: Filozofia i wartości. 3. Z fragmentem „Księgi tragizmu” Henryka Elzenberga i jego uwagami o „Dociekaniach” Wittgensteina. Warszawa: Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego 2003, 326 s.
T. Mazur: Zbawienie przez filozofię. Interpretacja twórczości Henryka Elzenberga. Warszawa: Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego 2004, 255 s.
W. Tyburski: Elzenberg. Warszawa: Wiedza Powszechna 2006, 288 s.

Artykuły

M. Ossowska: Podstawy nauki o moralności. Warszawa 1947, passim.
J. Gałecki: Nauka a kultura. Na marginesie rozprawy Henryka Elzenberga pt.Nauka i barbarzyństwo”; S. Pacuła: W kręgu myśli filozoficznej Henryka Elzenberga. Życie i Myśl 1966 nr 10.
A. Biernacki: Henryk Elzenberg (1887-1967). Więź 1967 nr 7/8.
E. Csató: Wspomnienie o Henryku Elzenbergu. Teatr 1967 nr 12.
I. Dąmbska: Próba kontaktu z myślą filozoficzną Henryka Elzenberga (1887-1967). Znak 1967 nr 9.
M. Wallis: Henryk Elzenberg. (Wspomnienie pośmiertne). Ruch Filozoficzny 1967 t. 26 nr 2.
T. Czeżowski: Henryk Elzenberg jako teoretyk sztuki. Etyka 1969 t. 4.
T. Szkotuł: Teoria wartości estetycznych Henryka Elzenberga. Studia Estetyczne 1973 t. 10.
A. Biernacki: Krytyka i historia literatury. (Korbut – Kridl – Elzenberg. Nieporozumienia powracające). W: Badania nad krytyką literacką. Wrocław 1974.
T. Szkotuł: Poglądy estetyczne Henryka Elzenberga. W: Studia z dziejów estetyki polskiej 1918-1939. Warszawa 1975.
B. Dziemidok: Teoria przeżyć i wartości estetycznych w polskiej estetyce dwudziestolecia międzywojennego. Warszawa 1980, passim.
M. Woroniecki: Przyczynek w sprawie Elzenbergowskiej koncepcji wartości. Gdańskie Zeszyty Humanistyczne 1983 nr 30.
Studia Filozoficzne 1986 nr 12 [numer poświęcony H. Elzenbergowi: zawiera m.in.: M. Kalota-Szymańska: Światło w ciemnościach. (Wspomnienie o Profesorze Henryku Elzenbergu); M.R. Mayenowa: Wspomnienie o Profesorze Elzenbergu; B. Skarga: Eseje Elzenberga i ich przesłanie; B. Wolniewicz: Myśl Elzenberga; M. Woroniecki: O życiu Henryka Elzenberga].
J. Zubelewicz: Elzenbergowskie ujęcie procesu tworzenia kultury. Kultura i Społeczeństwo 1986 nr 1.
L. Hostyński: Wartość w kulturze i religii. W setną rocznicę urodzin Henryka Elzenberga (1887-1967). Pismo Literacko-Artystyczne 1987 nr 4.
J. Zubelewicz: Filozofia kultury a historiozofia Henryka Elzenberga. Przegląd Humanistyczny 1987 nr 4.
L. Hostyński: Filozofia Henryka Elzenberga. Kultura. Oświata. Nauka 1988 nr 5/6.
U. Schade: Idea humanizmu w świetle aksjologii Henryka Elzenberga. Prace Instytutu Nauk Ekonomiczno-Społecznych Politechniki Warszawskiej 1988 z. 38.
J. Szmyd: Filozofia religii Henryka Elzenberga (1887-1967). Euhemer 1988 nr 2.
Sesja z okazji 100 rocznicy urodzin Henryka Elzenberga. Autoreferaty. Ruch Filozoficzny 1989 nr 1.
J. Skarbek: Henryk Elzenberg (1887-1967) „Organon 1989/1993 nr 25.
W. Voisé: Człowiek, który myślał inaczej (o Henryku Elzenbergu). W: Wielcy humanistyki polskiej. Wrocław 1991.
R. Jadczak: Przyczynek do biografii Henryka Elzenberga. Przegląd Humanistyczny 1992 nr 4.
E. Stankiewicz: Piękno w filozofii Henryka Elzenberga. Sztuka i Filozofia 1993 nr 7.
W. Voisé: O pesymizmie Henryka Elzenberga. Twórczość 1993 nr 3.
A. Nogal: Antropologia płci Henryka Elzenberga. Teksty Drugie 1995 nr 3/4.
E. Aniszczenko: Kulturalizm Henryka Elzenberga. Zeszyty Literackie”, Paryż 1996 nr 4.
K. Dedecius: Filozofia poezji, poezja filozofii. Henryk Elzenberg i Zbigniew Herbert: nauczyciel i uczeń Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W tegoż: O Polsce, Europie, literaturze. Wrocław 1996.
M. Kalota-Szymańska: Postawa krytyczna Henryka Elzenberga. Znak 1996 nr 1.
P. Śpiewak: Trzy światy Henryka Elzenberga. Znak 1996 nr 1.
W. Paźniewski: Filozof z ulicy Grudziądzkiej. Twórczość 1997 nr 2.
R. Wiśniewski: Dwie ogólnopolskie konferencje Elzenbergowskie. Ruch Filozoficzny 1997 nr 4.
H. Karwacka: Henryka Elzenberga „kłopoty” z Młodą Polską. W: Literatura Młodej Polski. Białystok 1998.
K. Skowroński: Soteryzm Henryka Elzenberga. „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Filozofia” 1998 nr 32.
M. Juraszek: Próba kulturoznawczej interpretacji koncepcji „estetyzmu” Henryka Elzenberga. Kultura Współczesna 1999 nr 4.
W. Kokot: Odejście od nudy, czyli o ostatnich odczytaniach myśli Henryka Elzenberga. PAL Przegląd Artystyczno-Literacki 1999 nr 7/8.
K. Skurjat: Urzeczenie dobrem. Filozofia wartości Henryka Elzenberga. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Nauki Humanistyczne 1999 nr 3.
A. Zawadzki: Filozoficzny dziennik intymny: [Maine] de Biran, [Henri-Frederic] Amiel, Elzenberg. Teksty Drugie 1999 nr 1/2.
S. Jasiński: Elzenberg i inspiracje hinduskie. PAL Przegląd Artystyczno-Literacki 2000 nr 12.
R. Zaborowski: Dramat filozofa. Henryk Elzenberg w rękach wydawców. Cz. 1-3. PAL Przegląd Artystyczno-Literacki 2000 nr 4, nr 12; 2001 nr 1/2.
Cz.P. Dutka: Borowy – Elzenberg – Kucharski. W tegoż: Literatura – badacz i krytyk. Zielona Góra 2001.
M. Strzyżewski: O związkach filozofii z literaturą. Casus Henryk Elzenberg. W: W kręgu folkloru literatury i języka. Toruń 2003.
J. Starnawski: Henryk Elzenberg. (Epizod lubelski). W tegoż: Sylwetki lubelskich humanistów XIX i pierwszej połowy XX wieku. Lublin 2004.

Pisma

A. Michnik: Filozofia na czas głazowładztwa. W tegoż: Z dziejów honoru w Polsce. Warszawa* 1985 [dot. t. 2. Kłopot z istnieniem].
S. Dziechciaruk: Filozofia fragmentaryczna Henryka Elzenberga. Nowe Książki 1991 nr 8 [dot. t. 1. Z filozofii kultury].
E. Stankiewicz: Kultura jako wartość. Znak 1991 nr 436 (9) [dot. t. 1. Z filozofii kultury].
P. Okołowski: Kłopoty ze światem i z istnieniem własnym. Nowe Książki 1995 nr 1 [dot. t. 2. Kłopot z istnieniem].
R. Jadczak: O pismach „Z historii filozofii” Henryka Elzenberga. PAL Przegląd Artystyczno-Literacki 1996 nr 4 [dot. t. 3. Z historii filozofii].
M. Klecel: Elzenberg: nowy kłopot z istnieniem i ciąg dalszy filozofii. Literatura 1996 nr 2 [dot. t. 2 Kłopot z istnieniem; t. 3. Z historii filozofii].
P. Okołowski: Uczeń Leibniza. Nowe Książki 1996 nr 6 [dot. t. 3. Z historii filozofii].
G. Kociuba: Nakaz sporządzania rozrachunków. Fraza 1997 nr 1 [dot. t. 2. Kłopot z istnieniem].

H. Elzenberg, Z. Herbert: Korespondencja

L. Hostyński: Mistrz i uczeń. O Henryku Elzenbergu i Zbigniewie Herbercie. Tygodnik Powszechny 1999 nr 19 dod.Kontrapunktnr 1/2.
J. Zieliński: Spirala i sztacheta. „Nowy Dziennikdod. Przegląd Polski”, Nowy Jork 2002 nr z 6 XII.
E. Balcerzan: Studium podmiotu. Nowe Książki 2003 nr 3.
P. Kłoczowski: Korespondencja Herbert/Elzenberg. Kilka uwag. Zeszyty Literackie”, Paryż 2003 nr 2.
T. Sobolewski: Rzeczpospolita pięknych dusz. Więź 2003 nr 3.
R. Węgrzyniak: Korespondencja Hamleta z Brutusem. Kresy 2003 nr 1.
M. Strzyżewski: Mistrz i uczeń. Twórczość 2004 nr 2/3.