BIO

Urodzony 27 marca 1938 w Kraśnianach; syn Henryka Czaplejewicza i Bronisławy z domu Krahel, rolników. Od 1952 uczył się w liceum ogólnokształcącym w Sokółce. Po otrzymaniu świadectwa maturalnego w 1956 studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim (UW) i uzyskał w 1961 dyplom magisterski. Następnie uczył języka polskiego w Liceum Ogólnokształcącym im. W. Orkana w Bieżuniu (1961/62) i przez parę miesięcy pracował jako korektor w Wydawnictwach Przemysłu Lekkiego i Spożywczego w Warszawie. Debiutował w 1962 artykułem Ze spuścizny krytycznej Ludwika Frydego, zamieszczonym w „Przeglądzie Humanistycznym” (nr 2). W październiku tegoż roku został pracownikiem naukowo-dydaktycznym (najpierw asystentem, a następnie starszym asystentem) w Katedrze Teorii Literatury UW. W 1966 przebywał na stażu naukowym na Wydziale Matematycznym Uniwersytetu Moskiewskiego. W 1969-71 był lektorem języka polskiego na uniwersytecie w Lublanie. W 1972 uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych na podstawie rozprawy Adresat w poezji Bolesława Leśmiana przygotowanej pod kierunkiem prof. Andrzeja Lama. W 1972-74 był sekretarzem redakcji serii Komitetu Nauk o Literaturze Polskiej PAN Rozprawy Literackie i Materiały Literackie (w 1975-77 członek komitetu redakcyjnego). W 1976 uzyskał na UW habilitację na podstawie rozprawy Wstęp do poetyki pragmatycznej. Od tegoż roku kierował działem teoretyczno-literackim„Przeglądu Humanistycznego”. W 1977 prowadził gościnnie wykłady na uniwersytecie w Moskwie. W 1977-82 był członkiem komitetu redakcyjnego serii Biblioteka Poetów, a w 1975-77 komitetu redakcyjnego czasopisma wydawanego przez Instytut Badań Literackich PAN „Literary Studies in Poland”. W 1978 został mianowany docentem i objął stanowisko prodziekana Wydziału Polonistyki UW (do 1981). W 1979 otrzymał nagrodę Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. W 1982-97 był kierownikiem Zakładu Teorii Literatury i Poetyki na UW. Równocześnie w 1985-91 pracował w Polskiej Akademii Nauk (PAN) jako kierownik Zespołu Poetyki Słowiańskiej. W 1981-83 i w 1987-89 był członkiem Komitetu Nauk o Literaturze Polskiej PAN, w 1983-93 członkiem Komitetu Słowianoznawstwa PAN, w 1985-87 członkiem komitetu redakcyjnego „Pamiętnika Słowiańskiego” i od 1985 członkiem Komisji Poetyki i Stylistyki przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Wykładał na Uniwersytecie Polskim w Wilnie (Universitas Studiorum Polona Vilnensis); uczestniczył w powołaniu Towarzystwa Przyjaciół tego uniwersytetu i został jego prezesem. W 1990 otrzymał tytuł naukowy profesora i stanowisko profesora nadzwyczajnego UW, a w 1999 stanowisko profesora zwyczajnego. W 1993-94 wykładał w Mazowieckiej Wyższej Szkole Pedagogiczno-Humanistycznej w Łowiczu, a następnie do 2006 w Wyższej Szkole Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku. Został członkiem Towarzystwa Edukacyjno-Naukowego ATENA. W 2005 przeszedł na emeryturę na UW. Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2001). Mieszka w Warszawie.

Twórczość

1. Adresat w poezji Leśmiana. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1973, 215 s. Polska Akademia Nauk, Komitet Nauk o Literaturze Polskiej.

Rozprawa doktorska.

2. Wstęp do poetyki pragmatycznej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1977, 197 s.

Rozprawa habilitacyjna.

Zawartość

Poetyka strukturalna a pragmatyka; Pragmatyczna teoria słowa w koncepcji Platona; Dwa nurty w poetyce: platoński i arystotelesowski; Literatura jako oddziaływanie; Literatura jako dialog; Literatura jako ideologia.

3. Poezja jako dialog. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza 1981, 237 s.

Zawartość

Jak czytać poezję? Dialog Norwida w „Przyszłości”; Dyskusja w „Łące” Leśmiana; Wdzięk Pawlikowskiej; Przyboś – uczeń Leśmiana?; Groteska w poezji współczesnej czyli świat poetycki Jana Śpiewaka; Między poezją homofoniczną a polityczną [„WarkoczykT. Różewicza].

4. Pragmatyka, dialog, historia. Problemy współczesnej teorii literatury. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1990, 420 s.

Zawartość

Pierwotne założenia: Czym jest poetyka pragmatyczna? – Cz. I. W kręgu pragmatyki: Typ refleksji o literaturze a gatunek literacki; Platońskie początki; Analiza i interpretacja jako problem teoretycznoliteracki; Z zagadnień dydaktyzmu w literaturze. – Cz. II. W kręgu dialogu: Dydaktyzm jako odpowiedź; Dialogika i pragmatyczna teoria dialogu; Historia literatury jako historia dialogu. – Cz. III. W kręgu historii: Formy myślenia o dziele literackim; O potrzebie badań nad dziewiętnastowieczną teorią literatury w Polsce; Igrzyska Dantejskie. (Norwid i Klaczko); Rzecz pamięci. (Z poetyki literatury emigracyjnej); Koncepcja czasu i historii w literaturze emigracyjnej.

Przekłady

angielski

Artykułu: Platońskie początki: Platonic beginnings of literary criticism. [Przeł.] A. Korzeniowska. Zagadnienia Rodzajów Literackich 1987 z. 1 s. 5-20.
Artykułu: Koncepcja czasu i historii w literaturze emigracyjnej: The Concept of Time and History in Emigre Literature. W: Categories of Time and Space in Eastern and Western Poetics. Warszawa 1992.
Artykułu: Typ refleksji o literaturze a gatunek literacki: The Type of Reflection and the Literary Genre. [Przeł.] A. Korzeniowska. W: Reflection on Literature in Eastern and Western Cultures. Warszawa 1992.

5. Polska literatura łagrowa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1992, 210 s.

Zawartość

Polska literatura łagrowa a „syberyjska”: 1. Literatura łagrowa wobec literatury emigracyjnej. 2. Sprawa polskiej literatury „syberyjskiej”. 3. Związki i pokrewieństwa literatury „syberyjskiej” i literatury łagrowej. 4. Odrębność zjawiska. 5. Eurazjatycki charakter literatury łagrowej. – Rys historycznoliteracki. – Budowa utworu. „Inny świat” i okolica. [m.in. dot.: G. Herling-Grudziński: Inny świat]. – Bohater. Koncepcja człowieka: 1. Głos cieni i śmierć. 2. Konkretyzacja bohatera. 3. Człowiek wśród ludzi: Ludzki wymiar świata przestępczego; Czy funkcjonariusze to ludzie?; Jak być człowiekiem „wśród ludzi” w łagrach? – Polska Kołyma. Z zagadnień przestrzeni, czasu i szaleństwa: 1. Religia drutu kolczastego. 2. Obraz Sieroszewskiego [dot.: W. Sieroszewski: Dwanaście lat w Kraju Jakutów]. 3. Białe krematorium [dot.: A. Krakowiecki: Książka o Kołymie]. 4. Podróż po Krainie Okrucieństwa [dot.: J. Jochimek: Za kręgiem]. 5. Przestrzeń eksplodująca szaleństwem [dot.: D.M. Baczyński: Ty musisz żyć, aby dać świadectwo prawdzie. Pamiętnik zesłańca]. – Literatura schyłku III tysiąclecia.

6. Literatura i różnorodność. Kresy i pogranicza. [Autorzy:] E. Czaplejewicz, E. Kasperski. Warszawa: DiG 1996, 183 s.

Tu E. Czaplejewicz: Królestwo różnorodności, s. 1-88.

Artykuły w czasopismach i książkach zbiorowych, m.in.

O matematycznym modelowaniu w poetyce. Ruch Literacki 1966 nr 2 s. 65-80.
Poetyka matematyczna a badanie poezji. W: Wiersz i poezja. Wrocław 1966 s. 81-94; przekł.: czeski: Matematicka poetika a studium poezie. [Przeł.] K. Stindl. „Česka Literatura” 1965 nr 5 s. 419-427.
Generativa poetika in nekatere zasnove ruskich formalistov. [Przeł.] V. Nartnik. Slavistična Revija”, Lublana 1970 nr 1/2 s. 71-105.
Gra miłości i śmierci w liryce Leśmiana. W: Studia z teorii i historii poezji. Wrocław 1970 s. 229-264.
Adresat ballad Leśmiana. W: Studia o Leśmianie. Warszawa 1971 s. 352-368.
Strukturalizem v poljski literarni teoriji. [Przeł.] V. Nartnik. Slavistična Revija”, Lublana 1971 nr 1 s. 31-54.
Adresat jako kategoria poetyki. Przegląd Humanistyczny 1972 nr 1 s. 1-26.
Celosten li strukturnyj analiz?Voprosy Literatury”, Moskva 1974 nr 7 s. 207-236.
Strukturalizem in pragmatika [Przeł.] A. Pretnar. Sodobnost”, Lublana 1974 nr 4 s. 367-385.
Dialogue theory and literary work. [Przeł.] M. Post.Zagadnienia Rodzajów Literackich 1977 nr 1 s. 49-66.
Tradycje i założenia poetyki pragmatycznej. W: Problemy poetyki pragmatycznej. Warszawa 1977 s. 11-45.
Historia literatury jako historia dialogu. Przegląd Humanistyczny 1978 nr 2 s. 19-38.
Wprowadzenie do pragmatycznej teorii dialogu; Dzieje dialogu w literaturze. Próba postawienia problemu. W: Dialog w literaturze. Warszawa 1978 s. 11-47, 273-311.
Z zagadnień dydaktyzmu w literaturze. Przegląd Humanistyczny 1979 nr 11/12 s. 89-108.
Euzebiusz Słowacki jako teoretyk literatury. (Uwagi i spostrzeżenia). Przegląd Humanistyczny 1980 nr 6 s. 81-99.
Pragmatyczne podstawy genologii. „Acta Universitatis Lodziensis1980 nr 35 s. 37-49.
O potrzebie badań nad dziewiętnastowieczną teorią badań literatury w Polsce. Przegląd Humanistyczny 1981 nr 1/2 s. 53-70.
Sporna kwestia dydaktyzmu w literaturze. W: Marksizm, kultura, literatura. Warszawa 1982 s. 196-224.
Szkic do antropologii Stanisława Vincenza. Miesięcznik Literacki 1983 nr 11-12 s. 75-88.
Zagadka genologiczna Stanisława Vincenza. Przegląd Humanistyczny 1984 nr 7/8 s. 119-150.
What is happening to critical analisis? [Przeł.] A. Korzeniowska. Zagadnienia Rodzajów Literackich 1985 nr 1 s. 103-115.
Czas Vincenza. Przegląd Humanistyczny 1986 nr 3/4 s. 141-158.
O „Balladynie. W: Cyprian Norwid. Interpretacje. Warszawa 1986 s. 186-196.
Architektura a kompozycja u Bachtina. W: W kręgu historii i teorii literatury. Wrocław 1987 s. 17-29.
Koncepcje teoretycznoliterackie Juliana Klaczki. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 1987 z. 66 s. 43-59.
Lalki Prusa i Platona. Miesięcznik Literacki 1987 nr 1 s. 49-60.
Łosiew, czyli tytanizm dwudziestowieczny. Przegląd Humanistyczny 1987 nr 12 s. 1-20.
Platonic beginnings of literary criticism. [Przeł.] A. Korzeniowska. Zagadnienia Rodzajów Literackich 1987 z. 1 s. 5-20.
Poetyka literatury emigracyjnej. Poezja 1987 nr 4 s. 72-86, nr 5 s. 159-170, przedruk w wersji skróconej w: Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny. Łódź 1995 s. 49-66.
Typ refleksji o literaturze a gatunek literacki. Przegląd Humanistyczny 1987 nr 4 s. 1-29.
Grecki „Faraon. Miesięcznik Literacki 1988 nr 1 s. 53-66.
Koncepcje teoretycznoliterackie Juliana Klaczki. W: Z dziejów polskiej nauki o literaturze. T. II. Warszawa, Kraków 1988 s. 21-31.
Literatura jako ideologia. W: Problemy teorii literatury. Seria 3. Prace z lat 1975-1984. Wrocław 1988 s. 334-357.
Norwidowska koncepcja poezji jako architektury; Architektoniczne wizje Prusa (człowieka, państwa, literatury). W: Dziewiętnastowieczność. Wrocław 1988 s. 99-116; 375-402.
Formy myślenia o dziele literackim. W: Poszukiwania teoretycznoliterackie. Wrocław 1989 s. 35-51.
Poetyka Averinceva. Przegląd Humanistyczny 1989 nr 8/9 s. 21-33.
Powroty i poszukiwania. W: Poszukiwania teoretycznoliterackie. Wrocław 1989 s. 7-22.
Przestrzeń architektoniczna a gatunek literacki. Przegląd Humanistyczny 1989 nr 2 s. 121-138, przekł. angielski: Architectonic space and the literary genre. W: Categories of time and space in Eastern and Western poetics. Warszawa 1992 s. 235-262.
Trop platoński w poetyce Prusa. Przegląd Humanistyczny 1989 nr 11 s. 97-110.
Julian Przyboś. [Przeł.] H. Oschowsky. W: Literatur Polen 1944 bis 1985. Berlin 1990 s. 137-156.
Panegiryzm a literatura. Przegląd Humanistyczny 1990 nr 1 s. 1-20.
Trzy portrety Sokratesa (Witwickiego, Krokiewicza, Vincenza). Przegląd Humanistyczny 1990 nr 4 s. 117-147.
Budowanie słowa Pawła Florenskiego. W: Koncepcje słowa. Warszawa 1991 s. 229-242.
Literatura schyłku Drugiego Tysiąclecia. Przegląd Humanistyczny 1991 nr 1 s. 29-42.
Między formalizmem a neoidealizmem. (Wokół myślenia totalitarnego w teorii literatury). „Przegląd Humanistyczny1991 nr 5-6 s. 45-60, wersja zmienione przedruk w: Literatura. Teoria. Metodologia. Warszawa 1998 s. 61-87.
Między formalizmem a neoidealizmem. (Wokół myślenia totalitarnego w teorii literatury). Przegląd Humanistyczny 1991 nr 5/6 s. 45-60.
Noc powrotna. W: Juliana Przybosia najmniej słów. Warszawa 1991 s. 112-149.
Kresowe bałaguty. Przegląd Humanistyczny 1992 nr 1 s. 43-58 [dot. S. Vincenza].
Kresy a Syberia. Przegląd Humanistyczny 1992 nr 5 s. 93-106.
Kresy i Europa. Przegląd Humanistyczny 1992 nr 3 s. 41-50.
Buber, Vincenz, Bachtin. W: Kresy, Syberia, literatura. Warszawa 1995 s. 219-240.
Chaos a gatunki literackie. W: Pochwała historii powszechnej. Warszawa 1996 s. 497-508.
Czym jest literatura kresowa?; Kresowe bałaguły. W: Kresy w literaturze. Warszawa 1996 s. 7-73; 122-148.
Dialogue and chaos in the theory of Bakhtin. W: Dialogue in the heart of Europe. Prague 1996.
Koncepcje różnorodności i chaosu. W: Literatura a heterogeniczność kultury. Warszawa 1996 s. 51-60.
Nowożytna literatura i nauka o literaturze w świetle heterogeniczności. Język Artystyczny 1996 t. 10 s. 222-233.
Różnorodność w poetyce a poetyka różnorodności. W: Studia slavistica et humanistica in honorem Nullo Minissi. Katowice 1997 s. 23-40.
Współczesne przekłady – białoruski i rosyjski – poematu Mikołaja Hussowskiego „Pieśń o żubrze. W: Przekład literacki. Warszawa 1997 s. 310-326.
Dramatyczne przygody neoplatonizmu dwudziestowiecznego w Rosji. (O twórczości Aleksego Łosiewa). Heksis 1998 nr 3-4 s. 21-32.
Gry w cenzurę. (Casus Stempowskiego). W: Autor-tekst-cenzura. Warszawa 1998 s. 267-280.
Myślenie dialogowe Michała Bachtina. W: Literatura. Teoria. Metodologia. Warszawa 1998 s. 143-197.
Owidiusz, Leonardo, Nietzsche – trzy obrazy chaosu. Przegląd Humanistyczny 1998 nr 3 s. 1-26.
Historia i komparatystyka. (Konradowska koncepcja literatury światowej). Przegląd Humanistyczny 1999 nr 1 s. 13-26.
Poetyka i ogrody. (O teoretycznej refleksji Lichaczowa). Przegląd Humanistyczny 1999 nr 5 s. 1-17.
Polska literatura – przed romantyzmem. W: V Sympozjum: Znaczenie edukacyjne polskich zesłańców syberyjskich na tle historii najnowszej. Warszawa 2000 s. 51-72.
Poetyka jako paleontologia, czyli Olga Frejdenberg. Przegląd Humanistyczny 2001 s. 17-26.
Moja droga na Kresy. W: Dialog, komparatystyka, literatura. Warszawa 2002 s. 341-350.
Taneczna epopeja. („Pan Tadeusz”). W: Taniec i literatura. Pułtusk; Warszawa 2002 s. 15-39.
U źródeł literatury emigracyjnej. (Jeden z najstarszych toposów literatury europejskiej). W: Pisarz na emigracji. Warszawa [2005] s. 10-29.

Przekłady

1. G. Strnisa: Karczma na rozdrożu. [Utwór dramatyczny]. Przeł.: E. Czaplejewicz i H. Kalita.
Inf.: „Nowości Teatralne1972 nr 3.

Prace redakcyjne

1. Problemy poetyki pragmatycznej. Redakcja naukowa E. Czaplejewicza. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1977, 167 s. Uniwersytet Warszawski, Wydział Filologii Polskiej.
2. Dialog w literaturze. Red.: E. Czaplejewicz i E. Kasperski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1978, 317 s.
3. Polskie koncepcje teoretyczno-literackie w wieku XIX. Antologia. Red.: E. Czaplejewicz i K. Rutkowski. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1982, 335 s.
4. Bachtin. Dialog – język – literatura. Red.: E. Czaplejewicz i E. Kasperski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1983, 608 s.
Tu też E. Czaplejewicza: Bachtin i jego idee; Lektura Bachtina.
5. M.M. Bachtin: Estetyka twórczości słownej. Przeł. D. Ulicka. Oprac., przeł. i wstęp: E. Czaplejewicz. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1986, 576 s.
6. Dziewiętnastowieczność. Z poetyk polskich i rosyjskich XIX wieku. Prace poświęcone X Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów w Sofii. Red.: E. Czaplejewicz i W. Grajewski. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 1988, 410 s. Polska Akademia Nauk Instytut Słowianoznawstwa.
7. Poszukiwania teoretycznoliterackie. Pod red.: E. Czaplejewicz i E. Kasperskiego. Wrocław, Łódź: Wydawnictwo Ossolineum 1989, 431 s.
8. Reflection on literature in eastern and western cultures. [Red.:] E. Czaplejewicz i M. Melanowicz. [Przeł.] A. Korzeniowska. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1990, 287 s.
9. Koncepcje słowa. Red.: E. Czaplejewicz. E. Kasperski. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1991, 284 s.
10. Categories of time and space in eastern and western poetics. [Wyd.:] E. Czaplejewicz, M. Melanowicz. [Przeł. z polskiego] A. Korzeniowska. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1992, 262 s.
11. Kresy, Syberia, literatura. Doświadczenia dialogu i uniwersalizmu. Pod red. E. Czaplejewicza i E. Kasperskiego. Warszawa: Trio 1995, 252 s.
12. Kresy w literaturze. Twórcy dwudziestowieczni. Pod red. E. Czaplejewicza i E. Kasperskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna 1996, 349 s.
13. Literatura a heterogeniczność kultury. Poetyka i obraz świata. Pod red. E. Czaplejewicza i E. Kasperskiego. Warszawa: Trio 1996, 295 s. Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku.
14. A. Pomarańska-Szumska: Jak tańczy współczesna poezja? Taniec jako tworzywo i forma wiersza. Redakcja naukowa E. Czaplejewicza. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 1999, 155 s.
15. W. Sadowski: Tekst graficzny Białoszewskiego. Pod red. E. Czaplejewicza. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 1999, 147 s.
16. J. Potkański: Wiersz Szymborskiej. Pod red. E. Czaplejewicza. Warszawa: [Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego] 2000, 98 s.
17. Herbert – poetyka, wartości i konteksty. Pod red. E. Czaplejewicza i W. Sadowskiego. Warszawa: DiG 2002, 180 s.
18. Poetyki Leśmiana. Leśmian i inni. Pod red. E. Czaplejewicza i W. Sadowskiego. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 2002, 217 s.
19. Taniec i literatura. Pod red. E. Czaplejewicza, J. Potkańskiego. Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna; Warszawa: Aspra-Jr 2002, 314 s.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1989.

Słowniki i bibliografie

Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000 (M. Kisiel).
Publikacje profesora Eugeniusza Czaplejewicza. [Bibliografia]. W: Dialog, komparatystyka, literatura. Profesorowi Eugeniuszowi Czaplejewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej. Warszawa 2002.

Ogólne

Artykuły

K. Ruta-Rutkowska: Sylwetka profesora Eugeniusza Czaplejewicza. W: Dialog, komparatystyka, literatura. Profesorowi Eugeniuszowi Czaplejewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej. Warszawa 2002.

Adresat w poezji Leśmiana

M. Ziółek: Poetycki teatr Leśmiana. Miesięcznik Literacki 1974 nr 10.

Wstęp do poetyki pragmatycznej

T. Cieślikowska. „Przegląd Humanistyczny1979 nr 5.
I. Jokiel. „Zagadnienia Rodzajów Literackich1980 nr 1.

Pragmatyka, dialog, historia

M. Zelenka. „Slavia”, Praha 1993 z. 2.

Polska literatura łagrowa

T. Bujnicki: Nowy „kontynent” literacki: literatura łagrowa. Przegląd Humanistyczny 1993 nr 1.