CZAJKA-STACHOWICZ Izabela

Urodzona 2 listopada 1899 w Sosnowcu; córka Wilhelma Schwartza (Szwarca), kupca i przemysłowca, z wykształcenia inżyniera metalurga, i Felicji z domu Kino. Po nieformalnym rozpadzie małżeństwa rodziców zamieszkała wraz z ojcem w Warszawie, gdzie podjęła naukę na kompletach prowadzonych przez Marię Drobniewską i Klotyldę Lewandowską. W następnych latach uczyła się na pensji Anieli Wereckiej w Warszawie, a od 1913 w Szkole Żeńskiej Kazimiery Kochanowskiej. W 1917 zdała egzamin maturalny i podjęła studia z zakresu polonistyki i historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie nawiązała kontakt z działaczami Polskiej Partii Socjalistycznej; w 1919-22 pracowała społecznie jako bibliotekarka w Klubie Metalowców na Lesznie. W 1921 wyszła za mąż za Aleksandra Hertza, wówczas studenta Uniwersytetu Warszawskiego (UW) i lewicowego działacza politycznego (później profesora socjologii). Na początku 1922, towarzysząc przygotowującemu doktorat mężowi, wyjechała do Wiednia; latem tegoż roku powróciła do Warszawy i wszczęła starania rozwodowe; jesienią udała się do Berlina. Według niepotwierdzonych informacji kontynuowała studia z zakresu historii sztuki na Friedrich-Wilhelms-Universität i pisała pracę poświęconą sztuce wczesnego odrodzenia. Około 1924, po krótkim pobycie w Warszawie (i uzyskaniu rozwodu), przeniosła się do Paryża, gdzie w 1924 pracowała w administracji pisma „Polonia” (organ Demokracji Polskiej na Wychodźstwie), a następnie w 1925 w administracji pisma „Zdrowie (Poradnik Lekarski)”. Prowadziła również własną księgarnię polską. W 1925 wyszła za mąż za Jerzego Gelbarda, architekta. Pracowała m.in. w paryskim salonie sztuki Leopolda Zborowskiego (od 1926) i w galerii prowadzonej przez Jadwigę Żak (żonę malarza Eugeniusza Żaka). Za swój debiut uważała ogłoszony w 1926 cykl artykułów pt. Malarze polscy we Francji, zamieszczony w ukazującym się w Paryżu piśmie „Polonia” (niedostępne w polskich bibliotekach). Około 1930 powróciła do Warszawy. Pierwsze utwory literackie ogłaszała w 1931 w „Kurierze Warszawskim”. Przyjaźniła się z Franciszkiem Fiszerem, utrzymywała też kontakty z wieloma ludźmi pióra. Odbywała podróże po krajach basenu Morza Śródziemnego; korespondencje z turystycznych wojaży do Paryża i Palestyny ogłaszała m.in. w „Bluszczu” (1937-38; podpisana Iza Bell). Po wybuchu II wojny światowej przebywała nadal w Warszawie. W czasie okupacji niemieckiej, zamknięta w getcie, pracowała krótko jako kelnerka. W sierpniu 1942, dzięki pomocy męża, wkrótce potem zamordowanego w obozie koncentracyjnym na Majdanku, przedostała się do getta w Otwocku. Zbiegła z transportu do Treblinki i ukrywała się w okolicznych wsiach, posługując się przybranym imieniem i nazwiskiem Stefania Czajka. W 1944 została członkiem oddziału partyzanckiego Armii Ludowej. Latem tegoż roku dotarła do Lublina i wstąpiła do Wojska Polskiego (WP). Przydzielona początkowo do Centrum Wyszkolenia Oficerów WP, od października 1944 służyła w Głównym Zarządzie Polityczno-Wychowawczym (najpierw w Centrum Organizacyjnym Szkół Oficerskich, a potem w 22. Kompanii Łączności i Rejonowej Komendzie Uzupełnień w Lublinie). W 1945 jako oficer 1. Armii Wojska Polskiego brała udział w marszu na Berlin. W maju została oddelegowana do Komendy Milicji Obywatelskiej (MO) w Katowicach i w stopniu porucznika pracowała w Oddziale Kulturalno-Oświatowym MO; uczestniczyła m.in. w prowadzonych przez Komisję Rewindykacyjną (pod przewodnictwem Stanisława Lorentza) poszukiwaniach zagrabionych przez Niemców dóbr kultury. W październiku 1945 zakończyła służbę w MO. Wyszła za mąż za Władysława Stachowicza, inżyniera chemika (zatrudnionego wtedy w milicji). Należała do Polskiej Partii Robotniczej (od 1946; od 1948 do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej). Mieszkała nadal w Katowicach i prowadziła w swym prywatnym mieszkaniu salon literacki, do którego zapraszała artystów z całej Polski. W 1946, po opublikowaniu tomu okupacyjnych wierszy pt. Pieśni żałobne getta, została członkiem Związku Literatów Polskich (usunięta ze związku w 1954, reaktywowana w prawach członka w 1960). Wiersze i prozę ogłaszała m.in. w „Odrze” (1946, 1948); jako autorka słuchowisk dla dzieci współpracowała z rozgłośnią katowicką Polskiego Radia. Była organizatorką (na zlecenie Wojewódzkiej Rady Kultury w Katowicach i Centralnej Rady Związków Zawodowych) objazdowych wystaw malarstwa łączonych z wykładami dla instruktorów; promowała m.in. malarstwo górników śląskich i twórczość plastyczną Teofila Ociepki. W 1949 powróciła wraz z mężem do Warszawy, gdzie początkowo podjęła współpracę z Biurem Wystaw Artystycznych. W 1951 została starszym asystentem w Muzeum Narodowym i do 1957 pracowała w dziale wydawnictw. Brała udział w życiu literackim, kontynuowała tradycje salonu literacko-artystycznego prowadzonego we własnym mieszkaniu, była fundatorką dorocznych nagród własnego imienia. Nadal wiele podróżowała, odwiedzając m.in. Francję i Amerykę Południową, dokąd w 1957-59 wyjeżdżała dwukrotnie. Rozwijała twórczość prozatorską, pisała zbeletryzowane wspomnienia i literackie reportaże. Ostatnie, razem z opowiadaniami i artykułami, publikowała m.in. w czasopismach: „Przekrój” (1956-67; tu liczne korespondencje z podróży) i „Świat” (1957-59, 1962). Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarła 11 grudnia 1969 w Warszawie; pochowana tamże na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.