BIO
Urodzony 17 lipca 1901 w Klimontowie pod Sandomierzem; syn Jakuba Zysmana, lekarza, i Eufemii Marii z Modzelewskich. W 1908 został formalnie usynowiony z rodzeństwem przez Iwana i Anielę Jasieńskich, aby zamienić na polskie nazwisko. Uczęszczał do Gimnazjum im. M. Reja w Warszawie. Redagował pisemka szkolne – będąc w II klasie „Drugak”, w którym ogłosił swoje przekłady bajek Iwana Kryłowa, a później „Sztubak”. W 1914, w związku z powołaniem ojca do wojska rosyjskiego, wyjechał z rodziną do Moskwy. Tu początkowo był uczniem prywatnego gimnazjum rosyjskiego, a w 1918 zdał maturę w polskim gimnazjum Centralnego Komitetu Obywatelskiego. W tymże roku powrócił do Polski i zapisał się na polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) w Krakowie, następnie od 1919 studiował na UJ prawo. W 1920 wraz ze Stanisławem Młodożeńcem i Tytusem Czyżewskim założył Niezalegalizowany Klub Futurystów Pod Katarynką. W tymże roku zdobył stopień podoficerski po odbyciu kursu dla szeregowych z cenzusem w Szkole Ciężkich Karabinów Maszynowych w Chełmie. Debiutował w 1921 wierszami Cafe, Panienki w lesie, ogłoszonymi w piśmie „Formiści” (z. 2; podpisanymi Wiktor Jasieński; następne publikacje sygnował Bruno Jasieński). Był współautorem pierwszych jednodniówek futurystów: Jednodniuwka futurystuw, manifesty futuryzmu polskiego, Nuż w bżuhu (1921); uczestniczył w licznych wieczorach poetyckich futurystów (poza Krakowem m.in. w Warszawie i Zakopanem). Publikował też w „Zwrotnicy” (1922-23; tu m.in. przekłady wierszy Władimira Majakowskiego i Siergieja Jesienina). W 1923 powrócił na Wydział Filozoficzny UJ, na którym w 1925 uzyskał absolutorium. W tymże roku powrócił do Lwowa, gdzie wydawał własny miesięcznik „Winnica”, poświęcony kobiecie w życiu, sztuce i anegdocie (tu podpisywał się m.in. Chevalier de Faux Pas) oraz nawiązał współpracę jako autor satyr, wierszy i artykułów (podpisywanych m.in.: de Magog, la von Tamten) z „Wiekiem Nowym, Gazetą Lwowską” (dział teatralny), „Szczutkiem”, „Kurierem Lwowskim”. Zbliżył się do środowiska Komunistycznej Partii Robotniczej Polski; od 1924 był redaktorem działu literackiego dziennika „Trybuna Robotnicza”. W 1923 lub 1924 zawarł związek małżeński z Klarą (Karą) Arem. W 1925 wyjechał do Paryża jako korespondent „Gazety Porannej”, „Kuriera Lwowskiego” i „Wieku Nowego”, w którym zamieszczał w 1925-26 m.in. cykl felietonów pt. List z Paryża, a w 1927, po pierwszej podróży w rejon Nord i Pas-de-Calais, artykuły o polskiej emigracji we Francji. Rozwijał tu działalność literacką, a także polityczną. W 1925 został także członkiem Związku Zawodowego Korespondentów Polskich w Paryżu. Nawiązał kontakty ze Związkiem Polskich Robotniczych Stowarzyszeń Oświatowych założonym przez Polską Grupę Językową przy Francuskiej Partii Komunistycznej. W 1927 nawiązał pierwsze kontakty z prasą radziecką. W tymże roku złożył wniosek o przyjęcie do sekcji polskiej Francuskiej Partii Komunistycznej. Zorganizował w 1928 w Paryżu teatr Nowa Scena Robotnicza, w którym występowali polscy emigranci robotnicy. Przygotowywał dla niego sztuki i adaptacje. Wiosną tego roku odwiedzał ośrodki polskiej emigracji w północnych departamentach Francji (Nord, Pas-de-Calais), zbierając jednocześnie materiały do powieści pt. Bandosy (nie została napisana). Po opublikowaniu w „L'Humanité” przekładu powieści Palę Paryż (14 września – 13 listopada 1928), został wydalony z granic Francji. Zatrzymał się we Frankfurcie nad Menem, skąd po pewnym czasie powrócił nielegalnie (bez wizy) do Paryża, uzyskawszy, w wyniku interwencji pisarzy francuskich i Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela, cofnięcie nakazu wysiedlenia. Po premierze adaptacji groteski Władimira Majakowskiego, Osipa Brika i Nikołaja Asiejewa Radio-Październik na Nowej Scenie Robotniczej w kwietniu 1929, został ponownie wysiedlony z Francji pod zarzutem agitacji komunistycznej wśród robotników. Po krótkim pobycie w Niemczech przyjechał w maju 1929 na zaproszenie Międzynarodowego Biura Literatury Rewolucyjnej do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Zamieszkał w Moskwie, gdzie włączył się w działalność Rosyjskiego Zrzeszenia Pisarzy Proletariackich. Wstąpił do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP(b)), przyjął obywatelstwo radzieckie. W 1929 objął na kilka miesięcy redakcję miesięcznika poświęconego sprawom rewolucji kulturalnej „Kultura Mas”, centralnego organu Sekcji Polskiej Ogólnozwiązkowego Zjednoczenia Pisarzy Proletariackich (WOAPP), w której zarządzie był od 1931. Na przełomie 1929/1930 rozstał się z pierwszą żoną i związał z pisarką rosyjską, Anną Berzin. W 1930 został kierownikiem komisji repertuarowej Międzynarodowego Zjednoczenia Teatrów Robotniczych. Kierował działem literackim „Trybuny Radzieckiej”, organu centralnego Biura Polskiego przy Komitecie Centralnym WKP(b). Odwiedzał polskie rejony narodowościowe na Ukrainie i Białorusi. Podjął twórczość literacką w języku rosyjskim. Współpracował z prasą rosyjskojęzyczną, m.in. z czasopismami „Literaturnaja Gazieta” (1929-36), „Nowyj Mir” (1932-36) i z dziennikiem „Izwiestia” (1930-36; tu w 1936 m.in. sprawozdania z procesów moskiewskich). W 1930 był współorganizatorem i uczestnikiem Międzynarodowej Konferencji Pisarzy Rewolucyjnych w Charkowie. Redagował do 1934, wychodzący w języku rosyjskim, angielskim, francuskim i niemieckim, organ Międzynarodowej Organizacji Pisarzy Rewolucyjnych, „Literatura Mirowoj Rewolucji” (Moskwa). Od 1930 przebywał kilkakrotnie w Tadżykistanie, gdzie m.in. uczestniczył w pracach komisji do ustalenia granic między Tadżycką a Uzbecką SRR, zorganizował wycieczkę dla międzynarodowej grupy pisarzy, odwiedził budowę zapory Wachszstroj. Podróżował też po innych rejonach ZSRR, zwiedzając zakłady pracy, m.in. oglądał prace Ekspedycji Podwodnych Robót Szczególnego Znaczenia pod Władywostokiem, o której zamierzał pisać powieść, z wycieczką pisarzy był na budowie Kanału Białomorskiego, aby zapoznać się z nowymi metodami w więziennictwie. W 1934 został wybrany na członka Zarządu Głównego Związku Pisarzy Radzieckich. Od 1935 był delegatem Centralnego Komitetu Wykonawczego Tadżykistanu do Rady Najwyższej ZSRR. W kwietniu 1937 został oskarżony o „obcość ideologiczną” oraz działalność kontrrewolucyjną i usunięty z WKP(b), Związku Pisarzy Radzieckich, anulowano także jego mandat delegata do Rady Najwyższej. Aresztowany w lipcu 1937 został po rozprawie rozstrzelany 17 września 1938 i pochowany na jednym ze zbiorowych cmentarzysk w Butowie pod Moskwą[P]. W 1956 po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego został zrehabilitowany.
Works
1. But w butonierce. (Poezje futurystyczne). [Chełmno 1921], 92 s. Wyd. nast. Warszawa: Klub Futurystów „Katarynka” 1921, 93 s.
2. Pieśń o głodźe [!]. Krakuw [!]: Instytut Wydawniczy Niezależnyh [!] 1922, 51 s. Przedruk zob. poz. ↑, ↑.
Przekłady
rosyjski
3. Nogi Izoldy Morgan. Powieść opatrzona wstępem autora. Lwów: Odrodzenie 1923, 59 s. [Wyd. 3] Red. i wstęp: P. Kitrasiewicz. Tłumaczenie z rosyjskiego opowiadania „Nos”: W. Komornicka. Warszawa: Jirafa Roja 2005, 99 s. Przedruk zob. poz. ↑.
4. Ziemia na lewo. [Wiersze; autorzy:] B. Jasieński, A. Stern. Warszawa: Książka 1924, 36 s. Wyd. nast.: tamże 1932; Kraków: Wydawnictwo Literackie 1987.
Adaptacje
teatralne
5. Słowo o Jakubie Szeli. [Poemat]. Paryż: Imp. Menilmontant 1926, 86 s. Wyd. nast.: Przedmowa: D. Gałaj. Łódź: Wydział Oświaty i Kultury Związku Młodzieży Wiejskiej Wici 1946; Warszawa: Czytelnik 1956; Warszawa: Iskry 1986. Por. poz. ↑.
Przekłady
białoruski
rosyjski
ukraiński
węgierski
Adaptacje
teatralne
radiowe
telewizyjne
6. Palę Paryż. Powieść. Powst. 1927. Moskwa: Wydawnictwo Trybuna 1929, 230 s. Wyd. nast.: Warszawa: Rój 1929, tamże ze wstępem J. Kadena-Bandrowskiego 1931; ze wstępem A. Sterna. Warszawa: Czytelnik 1957, wyd. 2 [!] tamże 1974; [wyd. 6] łącznie z P. Morand: Palę Moskwę pt. Palę Paryż; Palę Moskwę. Red. i wstęp: P. Kitrasiewicz. Warszawa: Jirafa Roja 2005, 321 s.
Przekłady
bułgarski
czeski
francuski
jidysz
niderlandzki
niemiecki
rosyjski
ukraiński
7. Rzecz gromadzka. Sztuka sceniczna w 4 aktach. Wystawienie: [w skrócie] pt. Jakub Szela. Paryż (St. Denis), Nowa Scena Robotnicza 1928. Druk Moskwa: CWL ZSRR 1930, 107 s. Wyd. nast. w oprac. i ze wstępem S. Klonowskiego. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1960, 129 s. Por. poz. ↑.
Przekłady
ukraiński
8. Mirskoe delo. P'esa w 4 dejstviâch i 7 kartinkach. [Przekł. z polskiego]. Charkiv: Ukraina 1930.
9. Bal manakenov. P'esa w 3 aktach. [Przedmowa:] A. Lunačarskij. Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel'stvo Hudožestvennoj Literatury 1931, 109 s. Wyd. nast. M[oskva:] Izdatelstvo i steklogr. 1936. Przedruk zob. poz. ↑. Wystawienie: Czelabińsk, Teatr Dramatyczny im. Cwillinga 1977.
Przekłady
angielski
czeski
fiński
francuski
niderlandzki
niemiecki
polski
słowacki
tatarski
ukraiński
włoski
Adaptacje
teatralne
telewizyjne
10. Čelovek menâet kožu. [Powieść]. [Cz. 1-2]. „Novyj Mir”, Moskwa 1932 nr 10-12, 1933 nr 5-10. Wyd. osobne Moskva: Goslitizdat 1957, 480 s. Wyd. nast. Moskva: Goslitizdat 1957. Przedruk zob. poz. ↑ (t.2).
Przekłady
angielski
azerbejdżański
bengalski
bułgarski
czeski
estoński
fiński
japoński
jidysz
kazachski
łotewski
polski
rumuński
słowacki
tadżycki
tamilski
ukraiński
Adaptacje
filmowe
telewizyjne
Wyd. osobne cz. 1: [Moskva:] Gosudarstvennoe Izdatelstvo Chudožestvennoj Literatury [1932], 79 s. Wyd. nast.: M[oskva:] Sov. Lit. Internac. 1933, 425 s.; M[oskva:] Sovetskaja Literatura 1934; M[oskva:] Sovetskij Pisatel' 1934, tamże 1935.
Wyd. osobne cz. 2: M[oskva:] Sovetskaja Literatura 1934, 328 s. Wyd. nast. tamże 1934; M[oskva:] Sovetskij Pisatel' 1935.
Wyd. łączne całości: M[oskva:] Gos. Učeb.–Pedagog. Izdatelstva 1935, 152 + 106 + 109 + 132 + 145 + 155 + 135 + 132 + 143 + 124 s. Wyd. nast.: Moskva: Goslitizdat 1935 s. 683, tamże wyd. 7 1936; wyd. 8 Moskva: Sovetskij Pisatel' 1936; wyd. 9 Kazan': Tatgosizdat 1936; Moskva: Sovetskij Pisatel' 1956; Kujbyšev: Kniževnoe Izdatelstvo 1959; Moskva: Izvestija 1969. Przedruk zob. poz. ↑.
Przeróbka dla młodzieży: M[oskva:] Detizdat 1936, 419 s.
Wersja polska: Człowiek zmienia skórę. Powieść. Powst. 1932.
11. Moskva – Tadžikistan. [Opowiadanie]. M[oskva:] Žurn.-gaz. Ob"edinenie 1932, 48 s.
12. Kišlak w uščelii. [Opowiadanie]. Moskva: Gosudarstvennoe Izdatelstvo Chudožestvennoj Literatury 1934, 56 s.
13. Mužestvo. [Opowiadanie]. „Novyj Mir”, Moskva 1935 nr 2. Wyd. osobne M[oskva:] Žurn.-gaz. Ob"edinenie 1935, 32 s. Przedruk zob. poz. ↑.
Przekłady
polski
14. Nos. [Opowiadanie]. „Izvestia”, Moskva 1936 nr 36-38, 41. Wyd. osobne Moskva: Sovetskij Pisatel' 1936, 54 s. Wyd. nast. Moskva 1937. Przedruk zob. poz. ↑, ↑.
Przekłady
polski
15. Zagavor ravnodušnych. [Powieść]. Cz. 1. Powst. 1937. Pierwodruk „Novyj Mir,” Moskva 1956 nr 5-7. Wyd. w: B. Âsenskij: Izbrannye proizvedeniâ. T. 1. Moskva 1957; łącznie z poz. ↑ oraz opowiadaniem Glavnyj vinovnik [poz. ↑] pt. Â žgu Pariž; Glavnyj vinovnik; Zagovor ravnodušnyh. Moskva 1986. Przedruk zob. poz. ↑ (t. 1), ↑.
Przekłady
bułgarski
czeski
japoński
polski
węgierski
16. Izbrannye proizvedenija. V 2 tomach. [Przedmowa:] A. Berzin. Moskva: Goslitizdat 1957.
T. 1: V rode avtobiografii; Ja žgu Pariž [poz. ↑]; Nos [poz. ↑]; Glavnyj vinovnik [por. poz. ↑]; Zagavor ravnodušnych [poz. ↑], 430 s.
T. 2. Čelovek menjaet kožu [poz. ↑], 480 s.
17. Utwory poetyckie. [Wybór i wstęp:] A. Stern. Wiersze rozproszone zebrała S. Knispel-Wróblowa. Warszawa: Czytelnik 1960, 246 s.
Zawartość
18. Nogi Izoldy Morgan i inne utwory. Wybór i wstęp: G. Lasota. Warszawa: Czytelnik 1966, 208 s.
Zawartość
19. Utwory poetyckie, manifesty, szkice. Oprac. [i wstęp:] E. Balcerzan. Kraków: Wydawnictwo Ossolineum 1972, LXXXVI, 260 s. Biblioteka Narodowa I, 211.
Zawartość
20. Poezje wybrane. [Wybór i oprac.:] Z. Jarosiński. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1979, 112 s.
21. Izbrannoe. [Wybór, przedmowa i przypisy:] V.D. Oskocki. Moskva: Pravda 1988, 493 s.
Zawartość
22. But w butonierce i inne wiersze. Wybór, posłowie i objaśnienia: K. Jaworski. Warszawa: Iskry 2006, 208 s.