BIO

Urodzony 11 października 1911 w Krakowie w środowisku mieszczańskim; syn Adolfa Boruchowicza i Anny z Rozenwaldów. Do szkół uczęszczał w Krakowie. Po zdaniu w 1930 matury w Prywatnym Gimnazjum Męskim prof. Staniwsława Jaworskiego studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, (UJ); w 1936 uzyskał magisterium. Debiutował w 1931 artykułem Cyganeria warszawska opublikowanym w „Kurierze Literacko-Naukowym” (nr 7). W tym czasie wygłaszał też pogadanki historycznoliterackie w krakowskiej rozgłośni Polskiego Radia. Od 1932 działał w Kole Miłośników Dramatu Klasycznego na UJ (przekształconym w klub dyskusyjny) oraz w Akademickim Związku Pacyfistów. Należał do koła literacko-artystycznego Litart. Współpracował z czasopismami: „Nowy Dziennik” (1933-37, tu m. in. dział Wśród poetów), „Albo-Albo” (1937-38, członek komitetu redakcyjnego), „Chwila” (Lwów, 1937-38, recenzje teatralne); ogłaszał też artykuły w „Sygnałach” (1937), „Życiu Świadomym” (1937), „Naszym Wyrazie” (1938-39). Przygotowywał monografię Stanisława Brzozowskiego. Od 1936 był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W przeddzień wybuchu II wojny światowej przebywał w Genewie, skąd z powodu mobilizacji powrócił do kraju. W czasie kampanii wrześniowej dostał się w Zamojskiem do niewoli, z której zbiegł. Od października 1939 przebywał we Lwowie. W czasie okupacji niemieckiej został pod koniec 1942 aresztowany i osadzony w Obozie Janowskim we Lwowie; organizował tu ruch oporu i m.in. tajne spotkania literackie (wiersze powstałe w obozie zostały opublikowane w konspiracyjnej antologii Z otchłani, 1944). We wrześniu 1943, dzięki pomocy działaczy PPS, zdołał zbiec z obozu. Przebywał początkowo (pod nazwiskiem Michał Długosz) w Krakowie, gdzie włączył się w działalność konspiracyjną organizacji Wolność, Równość, Niepodległość (WRN) będącej kontynuacją PPS, a od listopada 1943 pełnił funkcję komendanta (pseudonim kpt. Zygmunt) Oddziałów Wojskowych i Bojowych WRN powiatu miechowskiego (związanych z Armią Krajową; AK). Współpracował z organem WRN „Wolność”, wydawanym konspiracyjnie w Krakowie; w dodatkach specjalnych dla bojowców publikował swoje wiersze partyzanckie. Po wojnie powrócił do Krakowa i został dyrektorem Wojewódzkiej i wicedyrektorem Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej oraz członkiem kolegium redakcyjnego wydawnictw tych instytucji. W marcu 1947 zagrożony aresztowaniem wyjechał do Sztokholmu, skąd w lipcu udał się do Paryża. W 1948-49 pracował jako konsultant w Columbia University w Nowym Jorku w dziale badania kultur współczesnych oraz w dziale socjologii. Następnie zamieszkał na stale w Paryżu, gdzie założył Centre d'Etudes Historiques przy Association de Juifs Polonais en France; kierował nim do 1954. W 1953 doktoryzował się na Sorbonie na podstawie rozprawy Écrits des condamnés à mort sous l'occupation allemande 1939-1945 (promotor prof. George Gurvitch). Prace naukowe i publicystyczne poświęcone głównie martyrologii Żydów w okresie II wojny światowej publikował w językach: polskim, francuskim i jidisz. W 1955 otrzymał nagrodę Kongresu Kultury Żydowskiej w Nowym Jorku. Współpracował z paryską „Kulturą” (od 1955) i „Zeszytami Historycznymi”, londyńskimi „Wiadomościami” (od 1963), z gazetą „Unzer Wort” (Paryż); stałe sprawozdania z polskich publikacji zamieszczał w „Revue d'Histoire de la II Guerre Mondiale”. Kierował przez pięć lat sekcją w języku jidisz radia francuskiego (Radio France Internationale). W latach siedemdziesiątych był pracownikiem naukowym Centre National des Recherches Scientifiques. Był członkiem Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, Union Internationale des Resistants et des Déportés, działaczem Koła Armii Krajowej (AK) Oddział Francja, delegatem na Francję Głównego Zarządu Koła AK w Londynie. W 1974 otrzymał Prix de Souvenir Komitetu Międzynarodowego za całokształt twórczości. Odznaczony (przez władze emigracyjne w Londynie) m. in. Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1949), Krzyżem Armii Krajowej (1968). Zmarł nagle na atak serca 31 sierpnia 1987 w Nicei; pochowany na cmentarzu kibucu Cabri w Izraelu.

Twórczość

1. Brzozowski i Malraux. Sygnały 1937 nr 28; odb. Lwów 1937, 32 s.

2. Miłość i rasa. Powieść. Kraków: Udziałowa Spółka Wydawnicza 1938, 276 s.

3. Literatura w obozie. Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich, Oddział w Krakowie 1946, 76 s.

4. Uniwersytet zbirów. [Wspomnienia z Obozu Janowskiego we Lwowie]. Przedmowa: M. Hochberg-Mariańska. Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich, Oddział w Krakowie 1946, 104 s.

5. Ze śmiercią na ty. [Wiersze]. Z glosami S. Dobrowolskiego i L. Motyki. Warszawa: Wiedza 1946, 80 s.

6. Organizowanie wściekłości. Słowo wstępne: Z. Nałkowska. Warszawa: Wydawnictwo Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Rasizmem 1947, 80 s.

7. Pieśń ginących. Z dziejów twórczości Żydów pod hitlerowską okupacją. Warszawa 1947 s. 9-49; odb. Kraków; Łódź 1947, 55 s. Por. Prace redakcyjne poz. .

Pierwodruk jako wstęp do: Pieśń ujdzie cało... zob. Prace redakcyjne poz. .

8. Écrits des condamnés à mort sous l'occupation allemande (1939-1945). Étude sociologique. [Przedmowa:] R. Cassin. Paris: Presses Universitaires de France 1954, 276 s. Wyd. nast. pt. Écrits des condamnés à mort sous l'occupation nazie (1939-1945). Nouvelle édition revue et augmenté. [Paris:] Gallimard 1973, 374 s.

9. Arisze papirn. [Wstęp:] J. Pat. T. 1-3. Buenos Aires: Dos pojlisze jidentum 1955.

Tekst w języku jidysz dotyczący Żydów ukrywających się w czasie okupacji niemieckiej w Polsce na tzw. aryjskich papierach.

10. Dort wu es iz gewen andersz. New York: Alweltlecher Jidiszer Kultur-Kongres 1955.

Tekst w języku jidysz dotyczący Żydów uratowanych z obozów hitlerowskich przez kraje skandynawskie.

11. Polski poprzednik Malraux [S. Brzozowski]. Kultura”, Paryż 1956 nr 6 s. 27-34, nr 7 s. 39-56. Wyd. osobne Paryż 1956, 27 s. Wyd. nast. Paryż: [Instytut Literacki] 1976.

12. Dwadzieścia lat później. Kultura”, Paryż 1963 nr 11 s. 112-121.

O procesie antynazistowskim w Stuttgarcie, na którym M. Borwicz występował jako świadek.

Przekłady

francuski

Rencontre avec mes assasins. L'Arche”, Paryż 1964 nr 84.

Wyd. osobne w języku jidysz: Cwoncig jor szpeter. Paris: Miniatur-Bibliotek 1964.

13. Inżynierowie dusz. Zeszyty Historyczne”, Paryż 1963 nr 3 s. 121-163. Wyd. osobne łącznie z: W. Ładniewska-Blankenheimowa: Z dwu ostatnich lat Boya. [B. m.:] Kres* 1986, 64 s.

Wspomnienia dotyczące życia literackiego we Lwowie 1939-1941.

14. Bigos hultajski p. J. Wulfa alias Tomcia. Paryż: [Nakład autora] 1966, 16 s.

Broszura polemiczna na temat metod stosowanych w opracowaniach dotyczących martyrologii Żydów polskich w okresie okupacji niemieckiej.

15. L'insurrection du ghetto de Varsovie. Paris: R. Julliard 1966, 255 s. Wyd. nast.: [Paris:] Gallimard; Julliard 1974.

Przekłady

hiszpański

La insurrection del ghetta de Varsovia. [Przeł.] C. Aguirre Ferrez. Barcelona 1968.

16. Vies interdites. Paris: Casterman 1969, 266 s.

Wspomnienia z czasów okupacji niemieckiej dotyczące zagłady Żydów i ruchu oporu.

Przekłady

portugalski

Vidas proibidas. [Przeł.] F. de Mala. Porto 1974.

17. Auschwitz selon Varsovie ou les chambres à gaz déjudaisées. Paris: Association Indépendente des Anciens Déportés 1970, 27 s.

18. Ludzie, książki, spory... Paris: Księgarnia Polska 1980, 231 s.

Zawartość

Inżynierowie dusz” [poz. ]; „Zabawy, spory w one lata” [dot.: J. Bielatowicz: Gaude Mater Polonia]: Dwa listy [list J. Bielatowicza i odpowiedź M. Borwicza]; „Cyganeria i polityka”; Gdy Cyrankiewicz debiutował; Grzechy na „kulcie klasyki” popełnione; Trzydzieści lat temu. Ze wspomnień lekkiego kalibru; Polski poprzednik Malraux [poz. ]; O Stanisławie Brzozowskim [dot.: Cz. Miłosz: Człowiek wśród skorpionów]; Petroniusz „na nowo napisany”. (W związku z nowym wydaniem „Samego wśród ludzi”) [S. Brzozowskiego]; Książki Andrzeja Struga na wiernej służbie; Na życie [S. Pigoń]; Zocha [J. Rysiewicz-Różankowska]; „W kręgu wielkich wygnańców 1848-1895” [J. Borejszy]; „Czarna Róża” [J. Stryjkowskiego]; Losy francuskiego przekładu książki Boya [„Marysieńka”. Przeł. P. Cazin]; „Słowo o prawdzie staje się obowiązkiem...”; „Ten jest z ojczyzny mojej” [antologia w oprac. W. Bartoszewskiego i Z. Lewinówny]; Refleksje o metodzie [A. Pragiera]; „Tak jak rzeczy stoją” [dot. artykułu A. Pragiera „Żółta łata”]; Jak było z tym Shylockiem?; Jak to było z tym Marxem? [u J. Łobodowskiego]; Kazimierza Moczarskiego „Rozmowy z katem”.

19. Spod szubienicy w teren. [Wspomnienia]. Paris: Księgarnia Polska 1980, 183 s.

Zawartość

Uwagi wstępne; Pod szubienicą; Ucieczka; W Krakowie; Fałszywa tożsamość; Kartki z działalności OW i OB PPS; O buntach gett i obozów; Magia fałszywych papierów; Nazajutrz po załamaniu się hitlerowskiej okupacji.

20. Le cas de Marek Halter. Jusqu'ou est-il tolérable d'aller trop loin? Paris 1984, 14 s.

Prace redakcyjne

1. Dokumenty zbrodni i męczeństwa. Red.: M. Borwicz, N. Rost, J. Wulf. Kraków: Centralny Komitet Żydów Polskich 1945, XV, 214 s.
2. M. Gebirtig: S'brent (1939-1948). Red. M. Borwicz. Krake: Żydowska Komisja Historyczna 1946, 34 s.
Tekst w języku jidysz. Tłumaczenie tytułu: Pali się. Poezja getta krakowskiego.
3. Pieśń ujdzie cało... Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką. Oprac. i szkicem wstępnym poprzedził M. Borwicz. Warszawa: Centralna Komisja Historyczna przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce 1947, 288 s.
4. A l'echelle inhumaine. (Recueil des témoignages sur l'insurrection de ghetto). Paris: Centre d'Etudes Historiques auprés de l'Association de Juifs Polonais en France 1950.
5. 1000 ans de vie juive en Pologne. [...]. [Przedmowa:] J. Shprintsak, B. Locker. Red. M. Borwicz. Paris: Centre d'Études Historiques [auprés de l'Association de Juifs Polonais en France] affilié au Congrès de Culture Juive [1955], 440 s.
Album zawierający kilka tysięcy fotografii. Tytuł i tekst historyczny w języku: francuskim, angielskim (przeł. V. Fiszer i J. Severyn), polskim, hiszpańskim (przeł. V. Fiszer), hebrajskim (przeł. M. Levani), jidysz.

Omówienia i recenzje

Ankieta dla IBL PAN 1957, 1967.

Wywiady

Post scriptum do moich książek. Rozm. M. de Hernandez-Paluch. Kontakt,” Paryż 1987 nr 7/8, przedruk w: Kontakt [T. 4]. Wybór artykułów z numerów 7, 8, 9 1987. [Lublin:] Respublika* 1988, polemika: J. Garliński; P. Reyski „Kontakt”, Paryż 1987 nr 9.
Ostatnia rozmowa z Michałem Borwiczem. Rozm. B. Sonik. Tygodnik Powszechny 1988 nr 29.

Słowniki i bibliografie

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 1. Warszawa 1963.
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000 (M. Jentys).

Ogólne

Artykuły

G. Timofiejew: Muza w pasiakach. Kurier Codzienny 1947 nr 8.
M. de Hermander-Paluch: Wspomnienie o Michale Borwiczu. Dziennik Polski”, Londyn 1987 nr z 6 X.
M. de Hernandez-Paluch. „Nowy Dziennikdod. Przegląd Polski” Nowy Jork 1987 nr z 1 X.
Z. Hoffman. „Folks-Sztyme1987 nr z 26 IX.
H. Vogler: Epitafium dla Michała. Życie Literackie 1987 nr 38.
S. W. Dobrowolski: Odszedł autor „Uniwersytetu zbirów. Polityka 1987 nr 38.
A. Żyga: Wspomnienie o Michale Borwiczu. Echo Krakowa 1987 nr 242.
R.F. Scharf: O Michale Borwiczu. Puls”, Londyn 1988 nr 37.
R. Löw: Czytając Borwicza. „Zeszyty Literackie1991 z. 98.
N. Gross: Między drutem kolczastym a gwiazdami. W tegoż: Poeci i shoa. Sosnowiec 1993.
R. Löw: Czytanie Borwicza. „Dekada Literacka 1994 nr 2.

Miłość i rasa

W. Bodnicki. „Nasz Wyraz1938 nr 10.
B. Dudziński: Miłość w cieniu swastyki. Naprzód 1938 nr 363.

Literatura w obozie

K. Kuliczkowska: Ze śmiercią na ty” „Twórczość 1946 nr 6 [dot. też: Uniwersytet zbirów].

Uniwersytet zbirów

[J. Piwowarczyk] J. P.: Z dziejów zbrodni, męczeństwa i buntu. Tygodnik Powszechny 1946 nr 9.
K. Kuliczkowska: Ze śmiercią na ty” „Twórczość 1946 nr 6 [dot. też: Literatura w obozie].
J. Lis-Błońska: Oskarżycielskie kartki. Nowa Epoka 1946 nr 11/12.

Écrits des condamnés à mort

A. Altber: De la potence à la Sorbonne. Figaro Littéraire”, Paryż 1953 nr z 13 VI.
L. Seror. „Comité d'Histoire de la II Guerre Mondiale”, Paryż 1953 nr 16.
J. Lewartowski: Literatura skazańców. Robotnik”, Londyn 1954 nr z. III.
P. Daix: Le temps des témoignages. Les Lettres Françaises”, Paryż 1955 nr 576.
R. Löw: Listy skazańców. Nowiny Izraelskie”, Tel-Aviw 1955 nr z 25/27 III.
[A. Pragier, S. Zahorska] Pandora: Słowo w otchłani. Wiadomości”, Londyn 1955 nr 15/16.
J. Roussel. „Les Nouvelles Littéraires”, Paryż 1955 nr z 31 III.

L'insurrection du ghetto de Varsovie

W. Pełczyńska: Walka i zagłada. Wiadomości”, Londyn 1967 nr 12.

Vies interdites

K. Brzozowska: Ci co przeżyli wbrew wyrokowi zagłady. Wiadomości”, Londyn 1969 nr 16.

Ludzie, książki, spory...

J. Lichten: Słowo i czyn Michała Borwicza. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn dod. Tydzień Polski 1981 nr 2.
E. Romiszewski: Pisarz walczącego Krakowa. Orzeł Biały”, Londyn 1982 nr 1358.

Pieśń ujdzie cało

[N. Gross] F. Enge: Czy pieśń uszła cało?Nasze Słowo1947 nr 7, polem. M. Borwicz: O „wiatrologii” uwag kilka na marginesie artykułu o książce pt. „Pieśń ujdzie cało”. Tamże nr 9.
[J. Piwowarczyk] J. P.: Ratunek w pieśni. Tygodnik Powszechny 1947 nr 36.